درمان سرطان با ید درمانی و عوارض آن (نکات مهم)

ید درمانی که به نام ید رادیواکتیو درمانی (Radioactive Iodine Therapy – RAI) نیز شناخته می شود یک روش درمانی هدفمند برای برخی از انواع سرطان تیروئید است. این روش درمانی به طور خاص برای سرطان های تیروئید که از سلول های فولیکولی منشأ می گیرند مانند سرطان پاپیلاری تیروئید و سرطان فولیکولی تیروئید کاربرد دارد. در پاسخ مستقیم به سؤال اصلی ایا ید درمانی همان شیمی درمانی است؟ باید گفت که ید درمانی یک روش مؤثر برای درمان سرطان تیروئید در موارد خاص است اما نه برای همه انواع سرطان ها و نه حتی برای تمام انواع سرطان های تیروئید.

ید درمانی چیست و چگونه عمل می کند؟

ید درمانی از ید رادیواکتیو معمولاً ید-۱۳۱ (I-۱۳۱) برای از بین بردن سلول های سرطانی تیروئید و همچنین سلول های تیروئید باقی مانده پس از جراحی استفاده می کند. مکانیسم عمل ید درمانی بر اساس توانایی منحصر به فرد سلول های تیروئید هم سلول های سالم و هم سلول های سرطانی مشتق از آنها در جذب ید است. ید عنصری ضروری برای تولید هورمون های تیروئید به طور فعال توسط سلول های تیروئید جذب می شود. ید رادیواکتیو که از طریق دهان به صورت کپسول یا مایع مصرف می شود به جریان خون راه پیدا می کند و سپس توسط هر سلول تیروئیدی در بدن از جمله سلول های سرطانی تیروئید جذب می شود.

پس از جذب ید رادیواکتیو توسط سلول های تیروئید تشعشعات بتا (β) ساطع شده از ید-۱۳۱ به سلول های اطراف آسیب می رساند و آنها را از بین می برد. این تشعشعات نسبتاً کوتاه برد هستند و عمدتاً بر سلول های تیروئید متمرکز می شوند و آسیب به سایر بافت های بدن را به حداقل می رسانند. هدف از ید درمانی معمولاً از بین بردن موارد زیر است :

• بافت تیروئید باقی مانده پس از جراحی : بعد از برداشتن غده تیروئید از طریق جراحی (تیروئیدکتومی) ممکن است مقدار کمی بافت تیروئید در بدن باقی بماند. ید درمانی این بافت باقی مانده را از بین می برد تا احتمال عود سرطان کاهش یابد.
• سلول های سرطانی تیروئید گسترش یافته : اگر سرطان تیروئید به خارج از غده تیروئید گسترش یافته باشد مثلاً به غدد لنفاوی گردن یا سایر قسمت های بدن (متاستاز) ید درمانی می تواند این سلول های سرطانی گسترش یافته را هدف قرار دهد و از بین ببرد.

انواع سرطان هایی که با ید درمانی قابل درمان هستند

همانطور که ذکر شد ید درمانی عمدتاً برای درمان سرطان های تیروئید متمایز (Differentiated Thyroid Cancer – DTC) کاربرد دارد. این دسته شامل دو نوع اصلی سرطان تیروئید است :

• سرطان پاپیلاری تیروئید : شایع ترین نوع سرطان تیروئید که خوش خیم ترین نوع نیز به شمار می رود و به خوبی به ید درمانی پاسخ می دهد.
• سرطان فولیکولی تیروئید : نوع کم شایع تری از سرطان تیروئید که باز هم به طور معمول به ید درمانی پاسخ خوبی نشان می دهد.

این دو نوع سرطان تیروئید به این دلیل متمایز نامیده می شوند که سلول های سرطانی آنها هنوز ویژگی های سلول های طبیعی تیروئید را حفظ کرده اند از جمله توانایی جذب ید.

ید درمانی برای سایر انواع سرطان های تیروئید که از سلول های C تیروئید منشأ می گیرند مانند سرطان مدولاری تیروئید یا سرطان های تمایز نیافته مانند سرطان آناپلاستیک تیروئید مؤثر نیست. این انواع سرطان ها توانایی جذب ید را از دست داده اند و بنابراین ید رادیواکتیو نمی تواند آنها را هدف قرار دهد.

علائم و نشانه های مرتبط با سرطان تیروئید

سرطان تیروئید در مراحل اولیه ممکن است علائم قابل توجهی ایجاد نکند و اغلب به طور اتفاقی در طول معاینات پزشکی یا تصویربرداری های انجام شده به دلایل دیگر کشف می شود. با این حال با پیشرفت بیماری ممکن است علائم و نشانه هایی ظاهر شوند که عبارتند از :

• توده یا گره در گردن : شایع ترین علامت سرطان تیروئید وجود یک توده یا گره بدون درد در قسمت جلویی گردن است. این توده ممکن است به آرامی رشد کند.
• تورم غدد لنفاوی گردن : گاهی اوقات سرطان تیروئید به غدد لنفاوی گردن گسترش می یابد و باعث تورم آنها می شود.
• گرفتگی صدا یا تغییر صدا : اگر سرطان تیروئید به عصب حنجره (عصب راجعه حنجره) فشار وارد کند ممکن است باعث گرفتگی صدا یا تغییر صدا شود.
• مشکل در بلع (دیسفاژی) : تومور بزرگ تیروئید ممکن است مری را تحت فشار قرار دهد و باعث مشکل در بلع شود.
• درد در گردن یا گلو : در موارد نادر سرطان تیروئید ممکن است باعث درد در گردن یا گلو شود.
• سرفه مداوم : در موارد بسیار نادر تومور تیروئید ممکن است به نای فشار وارد کند و باعث سرفه مداوم شود.

مهم است توجه داشته باشید که این علائم می تواند ناشی از شرایط غیرسرطانی دیگری نیز باشد. با این حال در صورت مشاهده هر یک از این علائم به ویژه توده در گردن مراجعه به پزشک برای ارزیابی دقیق ضروری است.

روش های تشخیص سرطان تیروئید

تشخیص سرطان تیروئید معمولاً با ترکیبی از روش های زیر انجام می شود :

• معاینه فیزیکی : پزشک گردن را برای بررسی وجود توده گره یا تورم غدد لنفاوی معاینه می کند.
• آزمایش خون : آزمایش های خون برای اندازه گیری سطح هورمون های تیروئید (TSH T۴ T۳) و تیروگلوبولین (Tg) انجام می شود. تیروگلوبولین پروتئینی است که توسط سلول های تیروئید تولید می شود و سطح آن می تواند در سرطان تیروئید افزایش یابد.
• سونوگرافی تیروئید : سونوگرافی یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که با استفاده از امواج صوتی تصاویری از غده تیروئید ایجاد می کند. سونوگرافی می تواند به تشخیص گره های تیروئید اندازه شکل و ویژگی های آنها کمک کند.
• بیوپسی سوزنی ظریف (FNA) : برای تشخیص قطعی سرطان تیروئید معمولاً بیوپسی سوزنی ظریف انجام می شود. در این روش یک سوزن نازک به داخل گره تیروئید هدایت شده و نمونه ای از سلول ها برای بررسی میکروسکوپی برداشته می شود.
• اسکن ید رادیواکتیو : اسکن ید رادیواکتیو می تواند برای ارزیابی عملکرد غده تیروئید و بررسی جذب ید توسط گره های تیروئید استفاده شود. در این روش مقدار کمی ید رادیواکتیو به بیمار داده می شود و سپس با استفاده از دوربین مخصوص تصویربرداری از تیروئید انجام می شود.
• سی تی اسکن و ام آرآی : در صورت شک به گسترش سرطان به خارج از تیروئید یا به غدد لنفاوی گردن ممکن است سی تی اسکن یا ام آرآی گردن و قفسه سینه انجام شود.

تشخیص دقیق سرطان تیروئید و تعیین نوع و مرحله آن برای برنامه ریزی درمان مناسب ضروری است.

روش های درمانی سرطان تیروئید (شامل ید درمانی)

روش های درمانی اصلی سرطان تیروئید عبارتند از :

• جراحی (تیروئیدکتومی) : جراحی درمان اصلی برای اکثر سرطان های تیروئید است. در تیروئیدکتومی تمام یا بخشی از غده تیروئید برداشته می شود. نوع جراحی (تیروئیدکتومی کامل یا لوبکتومی) به نوع و مرحله سرطان بستگی دارد.
• ید درمانی (ید رادیواکتیو درمانی) : ید درمانی همانطور که قبلاً توضیح داده شد پس از جراحی برای از بین بردن بافت تیروئید باقی مانده و سلول های سرطانی احتمالی استفاده می شود. ید درمانی به ویژه برای سرطان های پاپیلاری و فولیکولی تیروئید که به خارج از تیروئید گسترش یافته اند توصیه می شود.
• هورمون درمانی جایگزین تیروئید : پس از تیروئیدکتومی کامل بیماران نیاز به مصرف مادام العمر هورمون تیروئید (لووتیروکسین) دارند تا جایگزین هورمون های تولید شده توسط غده تیروئید شود. هورمون درمانی جایگزین تیروئید برای حفظ سطح طبیعی هورمون تیروئید جلوگیری از کم کاری تیروئید و همچنین برای سرکوب رشد احتمالی سلول های سرطانی تیروئید باقی مانده ضروری است.
• پرتودرمانی خارجی : پرتودرمانی خارجی با استفاده از اشعه ایکس پرانرژی برای از بین بردن سلول های سرطانی استفاده می شود. پرتودرمانی خارجی ممکن است در موارد سرطان تیروئید پیشرفته که به جراحی و ید درمانی پاسخ نمی دهند یا در مواردی که سرطان به استخوان ها یا مغز گسترش یافته است استفاده شود.
• شیمی درمانی : شیمی درمانی استفاده از داروهای شیمیایی برای از بین بردن سلول های سرطانی است. شیمی درمانی به ندرت در سرطان تیروئید متمایز استفاده می شود و معمولاً برای سرطان های تیروئید پیشرفته و تمایز نیافته که به سایر درمان ها پاسخ نمی دهند در نظر گرفته می شود.
• درمان های هدفمند : داروهای هدفمند داروهایی هستند که به طور خاص مولکول های خاصی را در سلول های سرطانی هدف قرار می دهند و رشد و گسترش آنها را مهار می کنند. درمان های هدفمند در حال تبدیل شدن به گزینه های درمانی مهمی برای سرطان های تیروئید پیشرفته و مقاوم به ید رادیواکتیو هستند.

فرآیند ید درمانی به طور معمول شامل مراحل زیر است :

1. آمادگی برای ید درمانی : قبل از ید درمانی بیمار باید رژیم غذایی کم ید را به مدت ۱ تا ۲ هفته رعایت کند. این رژیم غذایی به افزایش جذب ید رادیواکتیو توسط سلول های تیروئید کمک می کند. همچنین ممکن است لازم باشد بیمار مصرف هورمون تیروئید خود را به طور موقت قطع کند تا سطح TSH افزایش یابد و جذب ید رادیواکتیو توسط سلول های تیروئید تحریک شود.
2. مصرف ید رادیواکتیو : ید رادیواکتیو معمولاً به صورت کپسول یا مایع از طریق دهان مصرف می شود. دوز ید رادیواکتیو بسته به نوع سرطان مرحله بیماری و میزان بافت تیروئید باقی مانده تعیین می شود.
3. اقدامات احتیاطی پس از ید درمانی : پس از مصرف ید رادیواکتیو بیمار برای مدت زمان مشخصی معمولاً چند روز باید اقدامات احتیاطی را رعایت کند تا از قرار گرفتن افراد دیگر در معرض تشعشع جلوگیری شود. این اقدامات شامل اقامت در اتاق خصوصی استفاده از توالت جداگانه شستشوی مکرر دست ها و اجتناب از تماس نزدیک با دیگران به ویژه زنان باردار و کودکان است.
4. پیگیری پس از ید درمانی : پس از ید درمانی بیماران به طور منظم توسط پزشک پیگیری می شوند. آزمایش های خون اسکن های تیروئید و اندازه گیری سطح تیروگلوبولین برای ارزیابی پاسخ به درمان و تشخیص عود احتمالی بیماری انجام می شود.

عوارض جانبی ید درمانی

ید درمانی مانند هر درمان دیگری می تواند عوارض جانبی داشته باشد. عوارض جانبی ید درمانی معمولاً موقتی هستند و به دوز ید رادیواکتیو و حساسیت فردی بیمار بستگی دارند. عوارض جانبی شایع ید درمانی عبارتند از :

• تهوع و استفراغ : تهوع و استفراغ ممکن است در چند روز اول پس از ید درمانی رخ دهد. داروهای ضد تهوع می توانند به کنترل این عوارض کمک کنند.
• درد یا تورم غدد بزاقی : غدد بزاقی نیز مقدار کمی ید را جذب می کنند و ممکن است پس از ید درمانی ملتهب و دردناک شوند. نوشیدن مایعات زیاد و مکیدن آب نبات های ترش می تواند به کاهش این عوارض کمک کند.
• خشکی دهان : خشکی دهان یکی دیگر از عوارض شایع ید درمانی است که به دلیل آسیب به غدد بزاقی رخ می دهد. نوشیدن مایعات زیاد و استفاده از آدامس های بدون قند می تواند به تسکین خشکی دهان کمک کند.
• تغییرات در حس چشایی : ید درمانی ممکن است باعث تغییرات موقتی در حس چشایی شود.
• خستگی : خستگی و ضعف عمومی ممکن است در چند هفته اول پس از ید درمانی رخ دهد.
• گردن درد : در برخی موارد بیماران ممکن است پس از ید درمانی گردن درد را تجربه کنند.
• کم کاری تیروئید : ید درمانی ممکن است باعث تخریب بیشتر بافت تیروئید شود و در برخی موارد بیماران ممکن است نیاز به افزایش دوز هورمون تیروئید جایگزین داشته باشند.

عوارض جانبی کمتر شایع ید درمانی عبارتند از :

• التهاب معده (گاستریت) : در موارد نادر ید درمانی ممکن است باعث التهاب معده شود.
• التهاب مجاری اشکی : ید درمانی ممکن است باعث التهاب مجاری اشکی و خشکی چشم شود.
• ناباروری موقت : ید درمانی ممکن است به طور موقت بر باروری در مردان و زنان تأثیر بگذارد. توصیه می شود زنان پس از ید درمانی به مدت ۶ تا ۱۲ ماه از بارداری اجتناب کنند و مردان در مورد ذخیره اسپرم قبل از ید درمانی با پزشک خود مشورت کنند.
• افزایش خطر ابتلا به سرطان های ثانویه : مطالعات نشان داده اند که ید درمانی ممکن است با افزایش اندک خطر ابتلا به سرطان های ثانویه به ویژه سرطان خون (لوسمی) و سرطان غدد بزاقی همراه باشد. با این حال این خطر بسیار کم است و مزایای ید درمانی در درمان سرطان تیروئید به طور کلی از این خطر بیشتر است.

مهم است که بیماران در مورد عوارض جانبی احتمالی ید درمانی با پزشک خود صحبت کنند و هر گونه نگرانی را مطرح نمایند. پزشک می تواند راهنمایی های لازم را برای مدیریت و کاهش عوارض جانبی ارائه دهد.

راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی پس از ید درمانی

در حین و پس از دوره ید درمانی برخی راهکارهای خانگی و تغییرات سبک زندگی می توانند به کاهش عوارض جانبی و بهبود بهبودی کمک کنند :

• مصرف مایعات فراوان : نوشیدن مقدار زیادی آب و سایر مایعات به دفع ید رادیواکتیو از بدن و کاهش خشکی دهان کمک می کند.
• رژیم غذایی کم ید : رعایت رژیم غذایی کم ید قبل و بعد از ید درمانی به افزایش اثربخشی درمان کمک می کند. اجتناب از مصرف غذاهای غنی از ید مانند نمک یددار غذاهای دریایی لبنیات و برخی از مکمل های ویتامین توصیه می شود.
• بهداشت دهان و دندان : رعایت بهداشت دهان و دندان شامل مسواک زدن مرتب و استفاده از دهان شویه به کاهش خشکی دهان و جلوگیری از عفونت های دهانی کمک می کند.
• استفاده از آب نبات های ترش یا آدامس های بدون قند : مکیدن آب نبات های ترش یا جویدن آدامس های بدون قند به تحریک تولید بزاق و کاهش خشکی دهان کمک می کند.
• استراحت کافی : استراحت کافی به بدن کمک می کند تا از عوارض جانبی ید درمانی بهبود یابد.
• اجتناب از الکل و سیگار : الکل و سیگار می توانند عوارض جانبی ید درمانی را تشدید کنند و بهبودی را کندتر کنند.
• ورزش سبک : ورزش سبک و منظم مانند پیاده روی می تواند به بهبود سطح انرژی و کاهش خستگی کمک کند. البته در مورد نوع و شدت ورزش با پزشک مشورت شود.
• مدیریت استرس : استرس می تواند عوارض جانبی را تشدید کند و بهبودی را کندتر کند. تکنیک های مدیریت استرس مانند یوگا مدیتیشن یا تنفس عمیق می توانند مفید باشند.

روش های پیشگیری از سرطان تیروئید و اقدامات لازم

در حال حاضر روش پیشگیری قطعی برای سرطان تیروئید وجود ندارد زیرا عوامل خطر دقیق این بیماری هنوز به طور کامل شناخته نشده اند. با این حال برخی اقدامات ممکن است به کاهش خطر ابتلا به سرطان تیروئید کمک کنند :

• اجتناب از قرار گرفتن در معرض تشعشع : قرار گرفتن در معرض تشعشع به ویژه در دوران کودکی یک عامل خطر شناخته شده برای سرطان تیروئید است. تا حد امکان از قرار گرفتن غیرضروری در معرض اشعه ایکس و سایر منابع تشعشع اجتناب شود. در صورت نیاز به انجام تصویربرداری پزشکی با اشعه ایکس از محافظ تیروئید استفاده شود.
• مصرف کافی ید : کمبود ید می تواند خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان تیروئید به ویژه سرطان فولیکولی تیروئید را افزایش دهد. مصرف کافی ید از طریق رژیم غذایی متعادل و استفاده از نمک یددار می تواند به پیشگیری از کمبود ید کمک کند.
• غربالگری در افراد پرخطر : در افرادی که سابقه خانوادگی سرطان تیروئید دارند یا در معرض عوامل خطر خاصی قرار دارند ممکن است غربالگری سرطان تیروئید توصیه شود. غربالگری می تواند شامل معاینه فیزیکی منظم گردن و سونوگرافی تیروئید باشد.
• حفظ وزن سالم : چاقی با افزایش خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان ها از جمله سرطان تیروئید مرتبط است. حفظ وزن سالم از طریق رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم می تواند به کاهش خطر ابتلا به سرطان تیروئید و سایر سرطان ها کمک کند.

مهم است که به تغییرات غیرطبیعی در گردن خود توجه داشته باشید و در صورت مشاهده هر گونه توده تورم یا سایر علائم مشکوک به پزشک مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام سرطان تیروئید شانس موفقیت درمان را به طور قابل توجهی افزایش می دهد.

نتیجه گیری علمی و کاربردی

ید درمانی یک روش درمانی مؤثر و هدفمند برای سرطان های تیروئید متمایز (پاپیلاری و فولیکولی) است. این روش با استفاده از ید رادیواکتیو سلول های سرطانی تیروئید و بافت تیروئید باقی مانده پس از جراحی را از بین می برد. ید درمانی معمولاً به خوبی تحمل می شود اما می تواند عوارض جانبی موقتی داشته باشد. با رعایت اقدامات احتیاطی و راهکارهای مناسب می توان عوارض جانبی را مدیریت کرد و اثربخشی درمان را افزایش داد.

ید درمانی نقش مهمی در درمان سرطان تیروئید متمایز ایفا می کند و به بهبود بقا و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به این بیماری کمک می کند. با این حال ید درمانی برای همه انواع سرطان تیروئید مناسب نیست و تصمیم گیری در مورد استفاده از ید درمانی باید بر اساس نوع سرطان مرحله بیماری و شرایط فردی بیمار توسط پزشک متخصص انجام شود.

توصیه های کاربردی :

• در صورت تشخیص سرطان تیروئید متمایز در مورد نقش ید درمانی در برنامه درمانی خود با پزشک متخصص غدد یا متخصص سرطان شناسی مشورت کنید.
• اگر ید درمانی برای شما توصیه شده است به دقت دستورالعمل های پزشک را در مورد آمادگی قبل از درمان مصرف ید رادیواکتیو و اقدامات احتیاطی پس از درمان دنبال کنید.
• در مورد عوارض جانبی احتمالی ید درمانی و راه های مدیریت آنها با پزشک خود صحبت کنید.
• در طول و پس از ید درمانی از راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی برای کاهش عوارض جانبی و بهبود بهبودی استفاده کنید.
• پیگیری منظم با پزشک پس از ید درمانی برای ارزیابی پاسخ به درمان و تشخیص عود احتمالی بیماری ضروری است.

پرسش های متداول (FAQ)

۱. آیا ید درمانی دردناک است؟

ید درمانی به خودی خود دردناک نیست. مصرف کپسول یا مایع ید رادیواکتیو بدون درد است. با این حال برخی از عوارض جانبی ید درمانی مانند درد غدد بزاقی یا گردن درد ممکن است باعث ناراحتی شوند. این ناراحتی معمولاً خفیف تا متوسط است و با داروهای مسکن و اقدامات حمایتی قابل کنترل است.

۲. چه مدت طول می کشد تا ید درمانی اثر کند؟

ید رادیواکتیو به سرعت توسط سلول های تیروئید جذب می شود و شروع به از بین بردن آنها می کند. با این حال اثرات کامل ید درمانی ممکن است چند هفته یا چند ماه طول بکشد تا آشکار شود. پیگیری های منظم با پزشک و انجام آزمایش های خون و اسکن های تیروئید به ارزیابی پاسخ به درمان و تعیین زمان اثربخشی کامل کمک می کند.

۳. آیا ید درمانی باعث ریزش مو می شود؟

ریزش مو یک عارضه جانبی شایع شیمی درمانی است اما معمولاً از عوارض جانبی ید درمانی نیست. ید درمانی عمدتاً بر سلول های تیروئید متمرکز است و آسیب کمتری به سایر سلول های بدن وارد می کند. با این حال در موارد نادر ممکن است برخی از بیماران پس از ید درمانی دچار ریزش موی موقت شوند که معمولاً خفیف است و پس از مدتی بهبود می یابد.

توجه مهم : اطلاعات ارائه شده در این مقاله جنبه اطلاع رسانی عمومی دارد و نباید به عنوان جایگزین نظر و توصیه پزشک متخصص تلقی شود. در صورت داشتن هرگونه سؤال یا نگرانی در مورد سرطان تیروئید و ید درمانی حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید.