توهین به اشخاص عادی

توهین به اشخاص عادی در قانون جمهوری اسلامی ایران، هر گفتار، رفتار یا نوشتاری است که به قصد تحقیر و هتک حرمت فردی معین انجام شود و مجازات آن جزای نقدی درجه شش است. این جرم با هدف حمایت از کرامت انسانی، قابل پیگیری قضایی است. اهمیت کرامت انسانی و حفظ حیثیت افراد در جامعه و نظام حقوقی ایران بسیار بالاست و قانونگذار برای تضمین این حق، اقدام به جرم انگاری توهین نموده است. این مسئله نشان دهنده توجه به سلامت روانی و اجتماعی افراد و جلوگیری از ترویج فرهنگ بی احترامی است. درک دقیق ابعاد حقوقی توهین، نه تنها به افراد کمک می کند تا از حقوق خود دفاع کنند، بلکه آنان را با مرزهای قانونی رفتارهای اجتماعی آشنا می سازد تا ناخواسته مرتکب جرم نشوند. این مقاله، راهنمایی جامع و به روز برای فهم عمیق جرم توهین به اشخاص عادی، شامل تعریف، مصادیق، عناصر تشکیل دهنده، مجازات ها و روش های قانونی پیگیری آن است. ما به تفصیل به جدیدترین تغییرات قانونی، از جمله اصلاحات مربوط به قانون کاهش مجازات حبس تعزیری و تعدیل جزای نقدی، می پردازیم تا خواننده به اطلاعاتی کامل و کاربردی دست یابد.

توهین چیست؟ درک مفهوم و مصادیق آن

توهین، عملی است که هدف آن تحقیر، خوار شمردن و خدشه دار کردن حیثیت و اعتبار یک فرد در جامعه است. این عمل می تواند در اشکال گوناگون و با مقاصد مختلفی صورت پذیرد، اما همواره نتیجه ای واحد، یعنی جریحه دار کردن حس احترام به نفس و جایگاه اجتماعی شخص، را در پی دارد. قانون با جرم انگاری توهین، سعی در حمایت از کرامت ذاتی انسان ها و جلوگیری از ترویج رفتارهای ناهنجار اجتماعی دارد.

تعریف لغوی و حقوقی توهین

از نظر لغوی، توهین به معنای خوار کردن، سبک شمردن، و کوچک داشتن دیگری است. در اصطلاح حقوقی، توهین به هر فعل یا ترک فعلی گفته می شود که عرفاً سبب هتک حرمت و سبک شمردن شخصی باشد. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به این جرم اشاره دارد و آن را شامل «فحاشی و استعمال الفاظ رکیک» می داند، اما با به کار بردن عبارت «از قبیل»، دامنه مصادیق توهین را محدود نکرده و تشخیص آن را به عرف و قضاوت دادگاه واگذار کرده است. نکته اساسی در تعریف حقوقی توهین، قصد مرتکب برای تحقیر و نیز موهن بودن عمل در عرف جامعه است.

مصادیق توهین

توهین می تواند به شیوه های مختلفی بروز پیدا کند که تنها به گفتار محدود نمی شود. این مصادیق، تنوعی از اقدامات را شامل می شوند که به هر نحو، حیثیت فرد را نشانه می روند:

• گفتار: فحاشی، دشنام، بکار بردن الفاظ رکیک، نسبت دادن صفات ناپسند و زشت. این حالت شایع ترین شکل توهین است.
• رفتار: انجام حرکات موهن و تحقیرآمیز مانند آب دهان پرتاب کردن به سمت کسی، درآوردن زبان، اشاره با انگشت یا هر حرکت بدنی که در عرف جامعه به معنای تحقیر باشد. حتی پرتاب شیء به سمت فرد با نیت توهین نیز می تواند مصداق رفتار موهن باشد.
• نوشتار: ارسال نامه، پیامک، ایمیل، انتشار کامنت های توهین آمیز در وبسایت ها یا پلتفرم های آنلاین. هرگونه متن مکتوب که حاوی عبارات تحقیرآمیز باشد، در این دسته قرار می گیرد.
• توهین در فضای مجازی: با گسترش شبکه های اجتماعی و ابزارهای ارتباطی آنلاین، توهین نیز به این فضاها راه یافته است. انتشار پست، استوری، لایو یا هر محتوای دیگری که حاوی مطالب توهین آمیز باشد و به قصد تحقیر شخص معینی صورت گیرد، جرم توهین تلقی می شود. این نوع توهین به دلیل سرعت انتشار و دامنه وسیع مخاطبان، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

نقش عرف در تشخیص توهین آمیز بودن

تشخیص اینکه یک عمل یا گفتار «توهین آمیز» است یا خیر، به طور کامل به عرف جامعه بستگی دارد. عرف، مجموعه ای از عادات، رسوم، ارزش ها و هنجارهایی است که در یک جامعه پذیرفته شده اند و به مرور زمان شکل می گیرند. قاضی در بررسی پرونده توهین، باید تمامی جوانب را با در نظر گرفتن عرف حاکم بر جامعه، زمان و مکان وقوع جرم، موقعیت اجتماعی طرفین، و حتی شخصیت فرد توهین شونده، مورد بررسی قرار دهد. یک لفظ که در زمان یا مکان خاصی توهین آمیز تلقی می شود، ممکن است در شرایطی دیگر عادی باشد. همچنین، حساسیت افراد و نوع روابط میان آن ها نیز می تواند در تشخیص موهن بودن یک رفتار مؤثر باشد. برای مثال، عبارتی که میان دوستان نزدیک صرفاً مزاح محسوب می شود، اگر در یک محیط کاری رسمی و خطاب به همکار یا مافوق به کار رود، ممکن است توهین تلقی شود.

حد و مرزهای توهین: تفاوت با انتقاد سازنده، بیان عقیده یا مزاح

تشخیص مرز بین توهین و رفتارهای مشابهی مانند انتقاد سازنده، بیان عقیده یا حتی مزاح و شوخی، اهمیت زیادی دارد. انتقاد، با هدف بهبود و اصلاح صورت می گیرد و معمولاً با احترام به شخص و تمرکز بر عمل یا ایده او همراه است. در مقابل، توهین، مستقیماً به شخصیت فرد حمله می کند و قصد تحقیر او را دارد.
بیان عقیده نیز، اگرچه ممکن است با نظرات دیگران متفاوت باشد، اما تا زمانی که به قصد هتک حرمت و با الفاظ توهین آمیز همراه نباشد، جرم محسوب نمی شود. آزادی بیان از اصول اساسی حقوق بشر است و قانون از آن حمایت می کند، اما این آزادی محدود به عدم آسیب رساندن به حقوق دیگران، از جمله حق کرامت انسانی است.
مزاح و شوخی نیز در صورتی که با رضایت طرفین و بدون قصد تحقیر یا آسیب رساندن به حیثیت فرد باشد، توهین تلقی نمی شود. اما اگر شوخی از حد بگذرد و به حریم شخصی یا کرامت فردی تعرض کند، می تواند به توهین تبدیل شود. معیار اصلی در تمام این موارد، «قصد تحقیر» و «موهن بودن عمل در عرف جامعه» است.

عناصر سه گانه تشکیل دهنده جرم توهین به اشخاص عادی (ویژه ماده 608)

برای اینکه یک رفتار یا گفتار، جرم توهین محسوب شود و قابلیت پیگیری قضایی داشته باشد، باید سه رکن یا عنصر اصلی جرم در آن جمع شده باشد. این عناصر شامل عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر معنوی هستند که هر یک به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرند. شناخت این عناصر برای هر دو طرف دعوا – چه شاکی و چه متهم – از اهمیت بالایی برخوردار است.

الف) عنصر قانونی

عنصر قانونی به این معناست که عمل ارتکابی باید صراحتاً در قانون، جرم شناخته شده و مجازاتی برای آن تعیین شده باشد. این اصل که به اصل قانونی بودن جرائم و مجازات ها معروف است، تضمین کننده این است که هیچ کس را نمی توان برای عملی که در قانون جرم نیست، مجازات کرد.

• توضیح ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات):

  اساس قانونی جرم توهین به اشخاص عادی، ماده 608 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات های بازدارنده) مصوب سال 1375 است. این ماده بیان می دارد: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد، جزای نقدی درجه شش خواهد بود. این ماده به صراحت، توهین به افراد را جرم انگاری کرده و مصادیق آن را از قبیل فحاشی و الفاظ رکیک ذکر کرده است، اما آن را به این موارد محدود نمی کند.

• جدیدترین تغییرات قانونی:
  • قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب 1399) و تأثیر آن بر مجازات توهین:

    با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399، تغییرات مهمی در خصوص جرم توهین ایجاد شد. پیش از این قانون، مجازات توهین شامل شلاق تا 74 ضربه یا جزای نقدی بود. اما با اصلاحیه جدید، مجازات شلاق در توهین ساده حذف شد و تنها جزای نقدی درجه شش به عنوان مجازات اصلی باقی ماند. این تغییر نشان دهنده رویکرد قانونگذار به سمت جایگزین کردن مجازات های بدنی با مجازات های مالی در برخی جرائم است.

  • آخرین تعدیل جزای نقدی (آپدیت سال 1403) و مبالغ فعلی:

    مبالغ جزای نقدی نیز مطابق با ماده 28 قانون مجازات اسلامی و به تناسب نرخ تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی، هر سه سال یک بار به پیشنهاد وزیر دادگستری و تصویب هیئت وزیران قابل تعدیل است. بر اساس آخرین تعدیلات صورت گرفته در سال 1403، جزای نقدی درجه شش به مبلغ بیش از دویست میلیون (200,000,000) ریال تا هشتصد میلیون (800,000,000) ریال افزایش یافته است. این به روزرسانی ها برای حفظ کارایی و بازدارندگی مجازات ها در برابر تغییرات اقتصادی ضروری هستند.

ب) عنصر مادی

عنصر مادی جرم، به معنای بروز خارجی و قابل مشاهده عمل مجرمانه است. این عنصر، رفتارهایی را شامل می شود که از جانب مرتکب سر زده و به صورت مادی قابل لمس یا درک باشند.

• رفتار فیزیکی توهین آمیز: انواع فعل (گفتار، رفتار، نوشتار) و عدم شمول ترک فعل:

  عنصر مادی جرم توهین، معمولاً به صورت فعل مثبت یعنی انجام دادن کاری بروز پیدا می کند. این رفتار می تواند شامل گفتار (مانند فحاشی یا دشنام)، رفتار (مانند اشارات موهن یا پرتاب شیء) یا نوشتار (مانند ارسال پیامک یا انتشار مطلب در فضای مجازی) باشد. نکته مهم این است که جرم توهین با ترک فعل (یعنی انجام ندادن کاری به قصد تحقیر) محقق نمی شود. به عنوان مثال، اگر کسی از پاسخ دادن به سلام دیگری به قصد تحقیر خودداری کند، این عمل هرچند بی ادبانه باشد، اما جرم توهین محسوب نمی گردد.

• معین بودن مخاطب: چرا توهین به یک گروه یا صنف عمومی جرم نیست؟

  برای تحقق جرم توهین، مخاطب توهین باید یک شخص حقیقی معین باشد. یعنی توهین باید متوجه فرد یا افراد مشخص و قابل شناسایی باشد. توهین به یک گروه یا صنف کلی و نامعین (مانند معلمان یا پزشکان)، به خودی خود جرم توهین تلقی نمی شود، زیرا هدف قانونگذار حمایت از حیثیت افراد خاص است. با این حال، اگر تعداد افراد یک گروه به حدی کم و مشخص باشد که بتوان تک تک اعضای آن را به راحتی شناسایی کرد و توهین به آن گروه، عرفاً توهین به هر یک از اعضای آن تلقی شود، در این صورت جرم توهین ممکن است محقق شود.

• حقیقی و زنده بودن مخاطب: توهین به مردگان و اشخاص حقوقی چه حکمی دارد؟ (با ذکر استثنائات)

  مخاطب توهین باید یک شخص حقیقی و زنده باشد. توهین به مردگان در صورتی جرم تلقی می شود که عرفاً توهین به بازماندگان آن ها محسوب شود و باعث هتک حرمت و ناراحتی خانواده متوفی گردد. به عنوان مثال، فحاشی به یک متوفی به گونه ای که موجب آزار و تحقیر فرزندانش شود، قابل پیگیری است. همچنین، توهین به اشخاص حقوقی (مانند شرکت ها، سازمان ها و نهادهای دولتی) نیز به صورت مستقیم ذیل ماده 608 قرار نمی گیرد، مگر اینکه توهین به اشخاص حقوقی در واقع توهین به مدیران یا اعضای حقیقی آن باشد و بتوان مصداق توهین به شخص حقیقی را از آن استخراج کرد.

• شرط حضوری یا علنی بودن: توضیح تفاوت و عدم نیاز به اجتماع هر دو:

  برای تحقق جرم توهین، لازم است که عمل توهین آمیز حضوری یا علنی باشد. منظور از حضوری بودن این است که توهین کننده و توهین شونده در یک زمان و مکان مشخص با یکدیگر مواجه باشند، حتی اگر این مواجهه از طریق ابزارهای ارتباطی مانند تلفن یا تماس تصویری باشد. علنی بودن به معنای آن است که توهین در حضور جمعی از مردم یا در مکانی عمومی که افراد قابلیت شنیدن یا دیدن آن را دارند، صورت گیرد، حتی اگر توهین شونده حضور فیزیکی نداشته باشد. به عنوان مثال، انتشار پستی توهین آمیز در فضای مجازی، به دلیل علنی بودن آن، جرم محسوب می شود. برای تحقق جرم توهین، وجود هر دو شرط حضوری و علنی به صورت همزمان ضروری نیست و وجود یکی از آن ها کافی است.

• مطلق بودن جرم توهین: عدم نیاز به تأثر توهین شونده:

  جرم توهین یک جرم مطلق است. این بدان معناست که صرف انجام فعل توهین آمیز کافی است تا جرم محقق شود و نیازی به اثبات تأثر یا ناراحتی فرد توهین شونده نیست. حتی اگر فردی شخصیت قوی داشته باشد و از توهین دیگری متأثر نشود، باز هم عمل توهین آمیز به دلیل ماهیت موهن خود، جرم محسوب می گردد. تمرکز قانون بر خود عمل توهین آمیز است، نه بر نتیجه روانی آن برای بزه دیده.

ج) عنصر معنوی (روانی)

عنصر معنوی یا روانی جرم، به قصد و نیت مرتکب برای انجام عمل مجرمانه اشاره دارد. در جرم توهین، این عنصر از اهمیت بالایی برخوردار است.

• قصد توهین: علم و آگاهی مرتکب به توهین آمیز بودن عمل و قصد تحقیر:

  برای تحقق جرم توهین، مرتکب باید قصد توهین به فرد مشخص را داشته باشد. این به معنای آن است که:

  1. عمد در رفتار: مرتکب عمداً و با اراده خود عمل توهین آمیز را انجام داده باشد، نه در شرایطی مانند خواب، بیهوشی یا هیپنوتیزم که فاقد اراده است.
  2. علم به توهین آمیز بودن: مرتکب باید آگاه باشد که رفتار یا گفتار او در عرف جامعه توهین آمیز و تحقیرکننده است.
  3. قصد تحقیر: مرتکب باید نیت و هدف تحقیر و هتک حرمت فرد مقابل را داشته باشد. اگر عملی به ظاهر موهن باشد اما قصد تحقیر وجود نداشته باشد (مثلاً مزاحی که به اشتباه توهین تلقی شده)، جرم توهین محقق نمی شود.
• تأثیر جهل به موضوع یا عصبانیت: آیا ادعای از روی عصبانیت بود مؤثر است؟

  ادعای از روی عصبانیت بود به تنهایی از مسئولیت کیفری مرتکب نمی کاهد و تأثیری در تحقق جرم توهین ندارد. عصبانیت ممکن است شدت و نوع توهین را تحت تأثیر قرار دهد، اما قصد کلی تحقیر همچنان وجود دارد. مگر آنکه عصبانیت به حدی شدید باشد که اراده و اختیار فرد را کاملاً سلب کرده و او را به حالتی شبیه جنون موقت برساند که در موارد بسیار نادر و نیازمند اثبات تخصصی است.
  
  جهل به موضوع، یعنی عدم آگاهی مرتکب از توهین آمیز بودن یک لفظ یا رفتار در عرف جامعه، می تواند مانع تحقق عنصر معنوی شود. مثلاً اگر فردی از یک کلمه در فرهنگ لغت خاصی معنای متفاوتی برداشت کند و آن را به کار ببرد، ممکن است قصد توهین نداشته باشد. اما این جهل نیز باید در دادگاه اثبات شود و ادعای صرف کافی نیست.

  در جرم توهین، قصد تحقیر رکن اساسی عنصر معنوی است و صرف عصبانیت یا عدم آگاهی از بار منفی یک کلمه، بدون اثبات دقیق، موجب رفع مسئولیت کیفری نمی شود.

تفاوت های کلیدی: توهین، افترا، قذف و تهدید

در نظام حقوقی ایران، مفاهیم توهین، افترا، قذف و تهدید هرچند ممکن است در نگاه اول مشابه به نظر برسند و گاهی همزمان با یکدیگر رخ دهند، اما از نظر عناصر تشکیل دهنده، قصد مجرمانه و مجازات قانونی تفاوت های عمده ای دارند. درک این تفاوت ها برای تشخیص صحیح جرم و پیگیری قضایی ضروری است.

توهین vs افترا

تفاوت اصلی بین توهین و افترا در «ماهیت عمل ارتکابی» و «محتوای نسبت داده شده» است:

• توهین: هدف از توهین، تحقیر و هتک حرمت شخصی از طریق بکار بردن الفاظ یا رفتارهای موهن است. در توهین، اتهامی خاص به فرد نسبت داده نمی شود، بلکه صرفاً شخصیت او مورد اهانت قرار می گیرد (مثلاً گفتن احمق یا بی شعور). مجازات توهین ساده، جزای نقدی درجه شش است.
• افترا: در افترا، به یک شخص، ارتکاب یک جرم معین نسبت داده می شود که آن جرم باید در قانون مجازات اسلامی دارای مجازات باشد و مرتکب نتواند صحت آن را ثابت کند (مثلاً گفتن فلانی دزد است یا او کلاهبرداری کرده). حتی اگر شخصی واقعاً مرتکب آن جرم شده باشد، اما نسبت دهنده نتواند آن را اثبات کند، باز هم افترا محقق می شود. مجازات افترا در ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) پیش بینی شده که شامل حبس و شلاق است.

به طور خلاصه، توهین صرفاً تحقیر است، اما افترا نسبت دادن یک جرم به دیگری است.

توهین vs قذف

قذف نوع خاصی از افترا و توهین است که به دلیل اهمیت ویژه و حساسیت مذهبی و شرعی آن، مجازات حدی دارد:

• قذف: قذف به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگری است، بدون آنکه چهار شاهد عادل (یا شرایط دیگر اثبات شرعی) وجود داشته باشد. قذف جرمی است که مجازات آن ۸۰ ضربه شلاق (حد) است و نیازی به شکایت شاکی ندارد.
• توهین: همانطور که گفته شد، توهین هر نوع تحقیر غیر از نسبت دادن زنا یا لواط است. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی صراحتاً بیان می کند که توهین چنانچه موجب حد قذف نباشد مجازات تعزیری دارد.

پس، قذف یک نوع خاص و شدید از نسبت دادن ناروا است که مجازات آن در شرع تعیین شده و با توهین عمومی که مجازات تعزیری دارد، متفاوت است.

توهین vs تهدید

تهدید و توهین دو جرم مستقل هستند که گاهی اوقات ممکن است همزمان یا پشت سر هم اتفاق بیفتند:

• توهین: همانطور که پیش تر توضیح داده شد، توهین عملی است که حیثیت فرد را نشانه می رود و او را تحقیر می کند.
• تهدید: تهدید به معنای ترساندن یک فرد به انجام ضرر جسمی، مالی، شرفی یا افشای راز است، خواه این تهدید برای دستیابی به مقصودی خاص (مانند دریافت پول) باشد یا صرفاً برای ایجاد ترس و وحشت. ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به جرم تهدید می پردازد و مجازات آن را شلاق یا حبس تعیین کرده است.

تفاوت اصلی این است که در توهین، هدف تحقیر فرد در زمان حال است، اما در تهدید، هدف ترساندن فرد از آسیب یا ضرری است که قرار است در آینده به او یا خانواده اش وارد شود. ممکن است یک فرد در حین توهین، دیگری را نیز تهدید کند، که در این صورت مرتکب دو جرم جداگانه شده است.

مجازات توهین به اشخاص عادی در قانون فعلی

مجازات جرم توهین به اشخاص عادی، که به آن توهین ساده نیز گفته می شود، پس از آخرین تغییرات قانونی در سال های اخیر، به خصوص با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، دستخوش تحولاتی شده است. در حال حاضر، تمرکز اصلی بر مجازات مالی است.

مجازات اصلی: جزای نقدی درجه شش (با ذکر بازه ریالی فعلی 1403)

بر اساس ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) و با توجه به اصلاحات بند ج ماده 1 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب سال 1399، مجازات توهین به اشخاص عادی، جزای نقدی درجه شش است.

طبق ماده 19 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، جزای نقدی درجه شش پیش تر در بازه 20 میلیون ریال تا 80 میلیون ریال تعریف شده بود. اما با توجه به تعدیلات دوره ای مبالغ مجازات نقدی بر اساس نرخ تورم، که هر سه سال یک بار به پیشنهاد وزیر دادگستری و تصویب هیئت وزیران صورت می گیرد، این مبالغ در سال 1403 مجدداً افزایش یافته اند.

بر این اساس، بازه ریالی جزای نقدی درجه شش در سال 1403، بیش از دویست میلیون (200,000,000) ریال تا هشتصد میلیون (800,000,000) ریال تعیین گردیده است. قاضی با در نظر گرفتن اوضاع و احوال پرونده، شدت توهین، سوابق طرفین و وضعیت مالی محکوم، می تواند میزان جزای نقدی را در این بازه تعیین کند.

مجازات حبس: توضیح شرایط و احتمالات (با تاکید بر حذف شلاق در توهین ساده)

یکی از مهم ترین تغییرات در خصوص مجازات توهین به اشخاص عادی، حذف مجازات شلاق است. پیش از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399، مجازات شلاق تا 74 ضربه نیز برای جرم توهین پیش بینی شده بود که اکنون این بخش از مجازات حذف گردیده است.

در حال حاضر، برای توهین ساده به اشخاص عادی (که ذیل ماده 608 قرار می گیرد و موجب حد قذف نباشد)، به طور معمول مجازات حبس مستقیماً اعمال نمی شود و مجازات اصلی همان جزای نقدی است. با این حال، در برخی موارد خاص و در صورت تجمیع با جرائم دیگر یا در شرایطی که توهین به مقام یا کارمند دولت در حین انجام وظیفه باشد (که توهین مشدد محسوب می شود و ماده 609 به آن می پردازد)، مجازات حبس نیز می تواند اعمال گردد. اما برای توهین به اشخاص عادی که در محیط های روزمره اتفاق می افتد، حبس معمولاً در نظر گرفته نمی شود.

جریمه نقدی به حساب چه کسی واریز می شود؟

یکی از سوالات متداول در مورد جزای نقدی جرم توهین این است که آیا این جریمه به فرد شاکی تعلق می گیرد یا خیر. باید توجه داشت که جزای نقدی در جرم توهین به اشخاص عادی، یک مجازات عمومی است و به عنوان درآمد دولت محسوب می شود. این مبلغ به حساب صندوق دولت واریز می گردد و به شخص توهین شونده (شاکی) تعلق نمی گیرد. شاکی اگر از بابت توهین متحمل ضرر و زیان مادی یا معنوی شده باشد، باید برای جبران این خسارات، دادخواست جداگانه ای تحت عنوان مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به دادگاه حقوقی یا همان دادگاه کیفری (که به پرونده اصلی رسیدگی می کند) ارائه دهد. این ضرر و زیان ممکن است شامل هزینه های درمانی (در صورت آسیب روحی شدید) یا هزینه های دادرسی باشد.

نحوه پیگیری و شکایت از جرم توهین (گام به گام)

زمانی که فردی مورد توهین قرار می گیرد، شناخت مراحل قانونی برای پیگیری و ثبت شکایت، از اهمیت بالایی برخوردار است. این فرآیند باید به صورت گام به گام و با دقت انجام شود تا امکان احقاق حق به بهترین شکل فراهم گردد.

۱. جمع آوری ادله و مستندات

مهم ترین گام در ابتدای پیگیری قانونی، جمع آوری هرگونه مدرکی است که وقوع توهین را اثبات کند. این مدارک می توانند شامل موارد زیر باشند:

• پیامک ها، اسکرین شات ها، فایل های صوتی و تصویری: اگر توهین از طریق پیامک، شبکه های اجتماعی (مانند اینستاگرام، تلگرام، واتساپ) یا مکالمات ضبط شده صورت گرفته باشد، باید اسکرین شات ها، فایل های صوتی یا تصویری را به دقت جمع آوری و نگهداری کنید. تاریخ و زمان ارسال/وقوع و هویت توهین کننده باید مشخص باشد.
• شهود (گواهان) و نحوه گواهی دهی: اگر توهین در حضور افراد دیگری صورت گرفته است، شهادت آن ها می تواند دلیل محکمی باشد. مشخصات کامل شهود (نام، نام خانوادگی، کد ملی، آدرس و شماره تماس) را یادداشت کنید. شهود باید در دادگاه حاضر شده و شهادت خود را ادا کنند.
• سایر مدارک: هرگونه مدرک دیگر مانند نامه ها، ایمیل ها یا حتی گزارش های پلیس در صورت وقوع درگیری فیزیکی، می تواند به عنوان مستندات ارائه شود.

۲. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از جمع آوری مدارک لازم، مرحله بعدی، ثبت شکایت رسمی است. این کار از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می شود.

• مراحل ثبت شکواییه:

  شما باید با در دست داشتن مدارک شناسایی (کارت ملی)، اطلاعات فرد توهین کننده (در صورت اطلاع)، و مستندات جمع آوری شده، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. در این دفاتر، فرم شکواییه پر شده و شکایت شما به صورت الکترونیکی در سیستم قضایی ثبت می گردد. همچنین، هزینه های دادرسی و ثبت شکواییه نیز در همین مرحله پرداخت می شود.

۳. تنظیم شکواییه توهین

شکواییه، قلب پرونده کیفری شماست و باید به دقت تنظیم شود.

• نمونه شکواییه جامع توهین به اشخاص عادی:

  شکواییه باید شامل اطلاعات کامل شاکی، اطلاعات کامل مشتکی عنه (متهم)، شرح دقیق واقعه توهین (شامل تاریخ، زمان، مکان و چگونگی وقوع توهین)، ادله و مستندات شما، و درخواست قانونی شما باشد. یک نمونه ساده به شرح زیر است:

  خواهان: [نام و نام خانوادگی شاکی]، کد ملی: [کد ملی شاکی]، نشانی: [آدرس کامل]، شماره تماس: [شماره تماس]
  
  خوانده: [نام و نام خانوادگی متهم]، کد ملی: [کد ملی متهم، در صورت اطلاع]، نشانی: [آدرس کامل متهم، در صورت اطلاع]
  
  موضوع: شکایت از جرم توهین
  
  شرح شکواییه:
  
  با سلام و احترام،
  
  به استحضار می رساند، در تاریخ [تاریخ وقوع] در [مکان وقوع]، خوانده محترم، آقای/خانم [نام خوانده]، به صورت [حضوری/تلفنی/از طریق پیامک/در فضای مجازی] با استفاده از الفاظ [ذکر الفاظ توهین آمیز] یا انجام [توصیف رفتار توهین آمیز] اقدام به توهین و هتک حیثیت اینجانب نموده است. این رفتار موهن، موجب ناراحتی و جریحه دار شدن کرامت اینجانب گردیده است.
  
  ادله اثبات: [ذکر مستندات مانند: شهادت شهود (با ذکر نام و مشخصات)، اسکرین شات پیامک ها/شبکه های اجتماعی، فایل صوتی/تصویری و غیره.]
  
  لذا با استناد به ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، تقاضای رسیدگی و صدور حکم مقتضی از محضر محترم دادگاه را دارم.

  (این نمونه باید با جزئیات کامل و اطلاعات واقعی شما تکمیل شود و در صورت نیاز، از کارشناسان حقوقی یا وکیل کمک گرفته شود.)

۴. روند دادرسی

پس از ثبت شکواییه، مراحل دادرسی به شرح زیر است:

1. دادسرا: شکواییه شما ابتدا به دادسرا ارجاع می شود. بازپرس یا دادیار در دادسرا، تحقیقات مقدماتی را انجام می دهند، از طرفین و شهود (در صورت وجود) تحقیق کرده و مدارک را بررسی می کنند. هدف دادسرا، احراز وقوع جرم و شناسایی متهم است.
2. صدور قرار: در صورت احراز وقوع جرم و انتساب آن به متهم، قرار جلب به دادرسی یا کیفرخواست صادر می شود و پرونده به دادگاه ارسال می گردد. در غیر این صورت، قرار منع تعقیب یا موقوفی تعقیب صادر خواهد شد.
3. دادگاه: پرونده در دادگاه کیفری (معمولاً دادگاه کیفری دو) مطرح می شود. قاضی دادگاه پس از بررسی پرونده، شنیدن دفاعیات متهم و اظهارات شاکی، و با توجه به ادله موجود، رأی خود را صادر می کند.

۵. پیگیری اجرای حکم

پس از صدور رأی قطعی توسط دادگاه، مرحله اجرای حکم آغاز می شود. اگر حکم به پرداخت جزای نقدی باشد، واحد اجرای احکام، نسبت به وصول آن اقدام خواهد کرد. پیگیری منظم از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا سامانه ثنا برای اطلاع از روند پرونده ضروری است.

توهین در بسترهای نوین: فضای مجازی و پیامک

با پیشرفت تکنولوژی و گسترش ابزارهای ارتباطی نوین، نحوه تعاملات اجتماعی نیز دستخوش تغییر شده است. به موازات این تغییرات، پدیده توهین نیز به بسترهای جدیدی مانند فضای مجازی و پیامک کشیده شده است. قانونگذار نیز با درک این موضوع، تمهیداتی برای رسیدگی به توهین در این بسترها اندیشیده است.

توهین در پیامک

ارسال پیامک های توهین آمیز، یکی از شیوه های رایج توهین در عصر حاضر است. از نظر قانونی، توهین از طریق پیامک نیز مشمول ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی می شود و جرم تلقی می گردد.

• شرایط اثبات: برای اثبات توهین پیامکی، شاکی باید پیامک های حاوی توهین را به عنوان مدرک ارائه دهد. تصویر (اسکرین شات) پیامک ها و یا مراجعه به دفتر خدمات قضایی برای پرینت گرفتن از سوابق پیامکی (با دستور قضایی) می تواند به عنوان دلیل مورد استفاده قرار گیرد. مهم است که هویت فرستنده پیامک مشخص باشد. در مواردی که شماره ناشناس است، می توان از مراجع قضایی درخواست استعلام از اپراتورهای تلفن همراه را داشت تا مالک شماره شناسایی شود.
• مجازات: مجازات توهین پیامکی، همانند توهین حضوری یا نوشتاری، جزای نقدی درجه شش (با بازه ریالی ذکر شده در سال 1403) است.

توهین در شبکه های اجتماعی (اینستاگرام، تلگرام و…)

شبکه های اجتماعی با گستره وسیع مخاطبان و سرعت انتشار بالا، بستر مناسبی برای ارتکاب جرائم سایبری از جمله توهین فراهم آورده اند. توهین در این پلتفرم ها می تواند از طریق کامنت ها، پست ها، استوری ها، پیام های دایرکت یا حتی لایوهای تصویری صورت گیرد.

• اشاره به ماده 16 قانون جرائم رایانه ای:

  اگرچه ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی عمومیت دارد و شامل توهین در فضای مجازی نیز می شود، اما در مواردی که توهین در فضای مجازی با نشر اکاذیب (اخبار دروغ) یا افترا (نسبت دادن جرم به دیگری) همراه باشد و یا به نحوی موجب هتک حیثیت و آبروی افراد شود، می توان به مواد دیگری از قانون جرائم رایانه ای، به خصوص ماده ۱۶ این قانون، نیز استناد کرد. این ماده به انتشار هرگونه عکس، فیلم، صوت یا متن توهین آمیز در فضای مجازی اشاره دارد که باعث هتک حیثیت فرد شود و مجازات هایی از قبیل حبس یا جزای نقدی را در پی دارد.

• چالش های اثبات و راه حل ها:

  اثبات توهین در شبکه های اجتماعی ممکن است با چالش هایی همراه باشد، از جمله استفاده از هویت های جعلی (فیک)، امکان حذف سریع محتوا، و بین المللی بودن برخی پلتفرم ها.

  • اسکرین شات و ضبط صفحه: مهم ترین راه حل، تهیه فوری اسکرین شات یا فیلم از صفحه حاوی توهین است. در این اسکرین شات ها باید نام کاربری توهین کننده، تاریخ و زمان انتشار، و محتوای توهین آمیز به وضوح مشخص باشد.
  • استعلام از مراجع قضایی: در صورت استفاده از هویت جعلی، با دستور مقام قضایی می توان از پلیس فتا یا مدیران پلتفرم ها درخواست کمک برای شناسایی فرد متهم را داشت.
  • شهادت شاهدان: اگر افراد دیگری محتوای توهین آمیز را مشاهده کرده اند، شهادت آن ها می تواند مفید باشد.
• تفاوت با افترا و نشر اکاذیب در فضای مجازی:

  همانند توهین حضوری، توهین در فضای مجازی نیز باید از افترا و نشر اکاذیب متمایز شود.

  • توهین: تحقیر مستقیم شخصیت فرد (مثلاً نوشتن فلانی بی فرهنگ است).
  • افترا: نسبت دادن جرمی خاص به فرد (مثلاً نوشتن فلانی از مردم کلاهبرداری کرده است).
  • نشر اکاذیب: انتشار اخبار دروغ که باعث تشویش اذهان عمومی یا ورود ضرر به دیگری شود (مثلاً انتشار خبر دروغ ورشکستگی یک شرکت).

  قانونگذار برای هر یک از این جرائم مجازات های متفاوتی در نظر گرفته است، هرچند ممکن است در عمل، یک محتوای واحد شامل هر سه جرم باشد که در این صورت مجازات اشد اعمال خواهد شد.

دفاع در برابر اتهام توهین (برای متهمین)

در مقابل اتهام توهین، متهم نیز حق دفاع از خود را دارد. آشنایی با دلایل و شرایطی که می تواند مانع تحقق جرم توهین شود یا موجب تخفیف مجازات گردد، برای متهمین بسیار حائز اهمیت است.

چه زمانی فرد متهم می تواند از خود دفاع کند؟

فرد متهم می تواند در تمامی مراحل دادرسی، از جمله در دادسرا و دادگاه، از خود دفاع کند. بهترین زمان برای ارائه دفاعیات، در ابتدای رسیدگی و قبل از صدور قرار جلب به دادرسی یا کیفرخواست در دادسرا است، زیرا می تواند از ارجاع پرونده به دادگاه جلوگیری کند. متهم حق دارد وکیل انتخاب کند و از طریق وکیل خود یا به صورت شخصی، دفاعیات خود را ارائه دهد.

دلایل عدم تحقق جرم (مثلاً عدم قصد، عدم توهین آمیز بودن عرفی، توهین به گروه)

متهم می تواند با ارائه دلایل متقن، ثابت کند که عناصر سه گانه جرم توهین محقق نشده است:

• عدم قصد توهین: اگر متهم بتواند ثابت کند که قصد تحقیر طرف مقابل را نداشته است، جرم توهین محقق نمی شود. مثلاً اگر کلمه ای را به کار برده که در منطقه یا گروه اجتماعی او توهین آمیز نیست و از بار منفی آن بی اطلاع بوده است. یا اینکه عمل او صرفاً در قالب یک مزاح یا انتقاد بوده و هدفش تحقیر نبوده است.
• عدم توهین آمیز بودن عرفی رفتار: متهم می تواند ادعا کند که رفتار یا گفتار او، در عرف جامعه، زمان و مکان خاص وقوع، توهین آمیز تلقی نمی شود. تشخیص این موضوع بر عهده قاضی است که با در نظر گرفتن کلیه جوانب عرفی تصمیم می گیرد. برای مثال، استفاده از الفاظی که در یک جمع دوستانه رایج است، ممکن است در محیط رسمی توهین تلقی شود، اما دفاع متهم بر این اساس که این الفاظ در جمع خاص آن ها توهین آمیز نیست، می تواند مؤثر باشد.
• توهین به گروه نامعین: اگر متهم به یک گروه یا صنف کلی و نامعین توهین کرده باشد و مخاطب توهین یک شخص حقیقی و معین نباشد، می تواند این موضوع را به عنوان دلیل عدم تحقق جرم مطرح کند.
• عدم حضوری یا علنی بودن: اگر متهم بتواند ثابت کند که توهین نه به صورت حضوری و نه به صورت علنی صورت نگرفته است، مثلاً گفتگوی خصوصی که توسط شخص ثالثی به صورت مخفیانه شنود شده باشد، می تواند دفاع مؤثری باشد.
• جهل به موضوع: در مواردی نادر، ممکن است متهم به معنای واقعی یک کلمه یا رفتار در آن بستر خاص جهل داشته باشد و بدون قصد توهین آن را به کار برده باشد. اثبات این امر دشوار است و نیاز به ارائه شواهد کافی دارد.

اهمیت مشاوره حقوقی و نقش وکیل

در مواجهه با اتهام توهین، مشاوره با یک وکیل متخصص کیفری بسیار مهم و حیاتی است. وکیل با اشراف کامل به قوانین و رویه قضایی، می تواند:

• شکواییه را به دقت بررسی کند و نقاط ضعف و قوت پرونده را شناسایی نماید.
• به متهم در جمع آوری مدارک و شواهدی که می تواند به نفع او باشد، کمک کند.
• دفاعیات حقوقی قوی و مستند بر قوانین را تنظیم و در دادگاه ارائه دهد.
• در مراحل مختلف دادرسی، از جمله دادسرا و دادگاه، متهم را همراهی و از حقوق او دفاع کند.

جرم توهین از جرایم قابل گذشت است: نقش رضایت شاکی

جرم توهین به اشخاص عادی، از جرائم قابل گذشت است. این بدان معناست که شروع و ادامه تعقیب و رسیدگی به این جرم، منوط به شکایت شاکی خصوصی است و با گذشت شاکی، تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات متوقف می شود.

اگر شاکی در هر مرحله از دادرسی (چه در دادسرا و چه در دادگاه یا حتی پس از صدور حکم قطعی و قبل از اجرای کامل آن) رضایت خود را اعلام کند، پرونده مختومه خواهد شد و متهم از مجازات معاف می گردد. این ویژگی، فرصت مناسبی برای صلح و سازش میان طرفین فراهم می آورد و از ادامه فرآیندهای قضایی جلوگیری می کند. البته این گذشت باید بدون هیچ گونه اکراه یا تهدید و با رضایت کامل شاکی باشد.

سوالات متداول (FAQ جامع)

در این بخش، به برخی از سوالات رایج و پرتکرار پیرامون جرم توهین به اشخاص عادی پاسخ می دهیم تا ابهامات موجود برطرف شود.

آیا توهین به مرده جرم محسوب می شود؟

به طور مستقیم، توهین به مرده جرم کیفری مستقل محسوب نمی شود، زیرا عنصر «حقیقی و زنده بودن مخاطب» از شرایط تحقق جرم توهین است. با این حال، اگر توهین به مرده، عرفاً موجب هتک حرمت و آزار روحی بازماندگان او تلقی شود، در این صورت بازماندگان می توانند به عنوان شاکی خصوصی اقدام به طرح شکایت کنند. در این حالت، جرم توهین در واقع متوجه بازماندگان محسوب می شود.

آیا توهین به خانواده و بستگان جرم است؟

بله، توهین به خانواده و بستگان یک شخص، در صورتی که مستقیماً متوجه خود شخص باشد یا به گونه ای انجام شود که هدف آن تحقیر شخص و هتک حرمت او از طریق توهین به بستگانش باشد، جرم توهین تلقی می شود. در اینجا نیز معیار «قصد تحقیر» و «موهن بودن عرفی» رفتار ملاک است و فرد مورد توهین (صاحب خانواده و بستگان) شاکی پرونده خواهد بود.

آیا توهین ارتجالی (ناگهانی) مجازات دارد؟

بله، توهین ارتجالی یا ناگهانی نیز مجازات دارد. «ارتجالی» به معنای بداهه و بدون فکر قبلی است. در جرم توهین، اصل بر عمدی بودن رفتار است، یعنی مرتکب باید قصد انجام عمل توهین آمیز و قصد تحقیر را داشته باشد. حتی اگر توهین به صورت ناگهانی و از روی عصبانیت صورت گیرد، تا زمانی که فرد اراده و اختیار خود را به کلی از دست نداده باشد، قصد تحقیر وجود دارد و جرم محقق می شود.

جرم توهین قابل گذشت است؟

بله، همانطور که قبلاً اشاره شد، جرم توهین به اشخاص عادی (ماده 608 قانون مجازات اسلامی) از جمله جرائم «قابل گذشت» محسوب می شود. این بدان معناست که با گذشت شاکی خصوصی در هر مرحله از دادرسی یا حتی پس از صدور حکم قطعی، پرونده مختومه شده و مجازات اجرا نمی شود.

مجازات توهین از روی عصبانیت چیست؟

همانند توهین ارتجالی، توهین از روی عصبانیت نیز مجازات دارد. عصبانیت به تنهایی نمی تواند به عنوان دلیل عدم قصد مجرمانه یا معافیت از مجازات محسوب شود. مگر اینکه عصبانیت به حدی شدید باشد که اراده و اختیار فرد را کاملاً سلب کرده و او را در وضعیت عدم هوشیاری یا جنون موقت قرار دهد که اثبات آن بسیار دشوار است و به نظر کارشناس (پزشکی قانونی) نیاز دارد. در بیشتر موارد، عصبانیت تنها می تواند از جمله جهات تخفیف مجازات باشد که قاضی با توجه به شرایط پرونده ممکن است آن را در نظر بگیرد.

چگونه موهن بودن یک رفتار را اثبات کنیم؟

اثبات موهن بودن یک رفتار یا گفتار، از طریق ادله اثبات دعوی در امور کیفری صورت می گیرد. این ادله شامل:

1. شهادت شهود: اگر افراد دیگری شاهد وقوع توهین بوده اند.
2. اقرار متهم: اگر خود متهم به توهین اقرار کند.
3. علم قاضی: قاضی بر اساس مجموعه شواهد، قرائن و مدارک موجود در پرونده می تواند به موهن بودن رفتار علم پیدا کند.
4. ادله کتبی: پیامک ها، اسکرین شات ها، نامه ها، ایمیل ها و فایل های صوتی/تصویری.

عرف جامعه، زمان، مکان و شخصیت طرفین نیز در تشخیص موهن بودن نقش کلیدی دارد و دادگاه با در نظر گرفتن این موارد، تصمیم می گیرد.

مدت زمان رسیدگی به پرونده توهین چقدر است؟

مدت زمان رسیدگی به پرونده های توهین، بسته به عوامل مختلفی مانند حجم کاری دادسراها و دادگاه ها، پیچیدگی پرونده، تعداد شهود، نیاز به استعلامات و تحقیقات بیشتر، و سرعت پیگیری شاکی و وکیل، متفاوت است. به طور میانگین، از زمان ثبت شکواییه تا صدور رأی بدوی، ممکن است چند ماه به طول انجامد. در صورت اعتراض و ارجاع پرونده به دادگاه تجدیدنظر، این زمان طولانی تر خواهد شد.

آیا می شود از توهین شفاهی شکایت کرد؟

بله، کاملاً ممکن است. توهین شفاهی که به صورت حضوری یا در جمع و به صورت علنی انجام شود، همانند توهین کتبی یا از طریق پیامک، قابل پیگیری قضایی است. در توهین شفاهی، اثبات جرم عمدتاً متکی به شهادت شهود یا اقرار متهم است. اگر شاهدی برای اثبات توهین شفاهی وجود نداشته باشد، اثبات جرم دشوارتر خواهد بود، اما غیرممکن نیست و قاضی می تواند با تکیه بر علم خود و قرائن موجود (مانند اقرار ضمنی یا عدم انکار قاطع)، رأی صادر کند.

جمع بندی: احترام متقابل، ستون فقرات جامعه ای سالم

جرم توهین به اشخاص عادی، به دلیل ماهیت خود که هتک حرمت و تحقیر کرامت انسانی را هدف قرار می دهد، از اهمیت ویژه ای در قوانین جزایی برخوردار است. قانونگذار با وضع ماده 608 قانون مجازات اسلامی و به روزرسانی های مداوم آن (از جمله تغییرات سال 1399 و تعدیلات جزای نقدی 1403)، تلاش کرده است تا از حیثیت و کرامت افراد در جامعه حمایت کند. این مقاله به تفصیل به تعریف توهین، مصادیق گوناگون آن از جمله در فضای مجازی، عناصر سه گانه تشکیل دهنده جرم، تفاوت های آن با جرائم مشابهی همچون افترا، قذف و تهدید، و همچنین مجازات های فعلی و نحوه گام به گام پیگیری قانونی آن پرداخت.

شناخت این ابعاد حقوقی، نه تنها برای افرادی که مورد توهین قرار می گیرند و به دنبال احقاق حقوق خود هستند حیاتی است، بلکه برای عموم مردم نیز جهت رعایت مرزهای اخلاقی و قانونی در تعاملات روزمره ضروری است. هدف نهایی قانون، ایجاد جامعه ای استوار بر احترام متقابل، که در آن هر فرد از امنیت روانی و اجتماعی برخوردار باشد و کرامت انسانی همه افراد حفظ شود.

در نهایت، توصیه می شود در صورت مواجهه با هرگونه مشکل حقوقی در زمینه توهین، چه به عنوان شاکی و چه به عنوان متهم، حتماً با یک وکیل متخصص کیفری مشورت کنید. بهره گیری از دانش و تجربه حقوقی، می تواند به شما در فهم دقیق موقعیت، جمع آوری صحیح مدارک، تنظیم شکواییه یا دفاعیه قوی، و پیگیری مؤثر پرونده کمک شایانی نماید تا بهترین نتیجه ممکن حاصل شود.