خلاصه کتاب اقتصاد علم و فناوری ( نویسنده محسن ناظم بکائی، ابراهیم صیامی عراقی )

کتاب «اقتصاد علم و فناوری» اثر محسن ناظم بکائی و ابراهیم صیامی عراقی، کاوشی عمیق در پیوند علم، فناوری و توسعه اقتصادی است که مفاهیم نظری را با تجربیات عملی در هم می آمیزد. این اثر برای درک نقش حیاتی دانش و نوآوری در رشد و پیشرفت کشورها ضروری است.

اهمیت اقتصاد دانش بنیان در توسعه پایدار کشورها روز به روز بیشتر آشکار می شود و کتاب حاضر به عنوان یک منبع ارزشمند، به تحلیل این پدیده می پردازد. این خلاصه جامع، با هدف ارائه درکی عمیق از محتوای کتاب برای دانشجویان رشته های اقتصاد و مدیریت، پژوهشگران، مدیران و سیاست گذاران حوزه علم و فناوری در ایران و علاقه مندان عمومی تدوین شده است. کتاب اقتصاد علم و فناوری رویکردی ترکیبی از مفاهیم تئوریک و تحلیل های تجربی را دنبال می کند که به خواننده امکان می دهد تا با ابعاد مختلف این حوزه آشنا شود و چشم اندازی کامل از ارتباط پیچیده میان علم، فناوری و اقتصاد به دست آورد.

در ادامه، به بررسی و خلاصه هر یک از فصول کتاب اقتصاد علم و فناوری خواهیم پرداخت و نکات کلیدی و مباحث اصلی را به تفصیل شرح خواهیم داد تا به درک جامع تری از مفاهیم ارائه شده در این اثر دست یابیم.

فصل اول: اقتصاد علم – مروری بر بنیان ها و ویژگی ها

فصل اول کتاب به بررسی عمیق بنیان ها و ویژگی های اقتصاد علم اختصاص دارد. علم به عنوان منبع اصلی رشد اقتصادی مطرح می شود، گرچه فاصله زمانی بین تولید علم و اثرگذاری مستقیم آن بر رشد اقتصادی می تواند طولانی باشد. در این بخش، تعاریف بنیادین ارائه و به جایگاه محوری دانش در نظریات اقتصادی اشاره می شود.

مقدمه و ضرورت اقتصاد دانش بنیان

در این بخش، مفهوم اقتصاد دانش بنیان و نقش محوری آن در رشد اقتصادی کشورها مورد بحث و تحلیل قرار می گیرد. اقتصاد دانش بنیان، مدلی از اقتصاد است که در آن تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات، مهمترین دارایی و عامل تولید به شمار می رود. برای ارزیابی و بهبود جایگاه یک کشور در این مدل اقتصادی، نیاز به سنجش و تحلیل ابعاد مختلف آن است. بانک جهانی در قالب برنامه دانش برای توسعه، چارچوبی را با چهار بنیان اصلی تعریف کرده است:

• آموزش و تحصیلات
• نظام نوآوری
• زیرساخت اطلاعاتی
• محیط نهادی و محرک مساعد اقتصادی

سرمایه گذاری مستمر و هدفمند در این بنیان ها، به حضور و استفاده مؤثر از دانش در فرآیند تولید اقتصادی منجر می شود که در نهایت، افزایش نرخ بهره وری و توسعه اقتصادی پایدار را در پی خواهد داشت. کتاب به مزایای این نوع اقتصاد، از جمله افزایش رقابت پذیری، ایجاد ارزش افزوده بالا و توانایی حل مسائل پیچیده، می پردازد.

مفاهیم اساسی علم و ماهیت عمومی دانش

کتاب در ادامه به تعریف علم و تمایز دقیق آن با دانش عمومی می پردازد. علم، به مجموعه سازمان یافته ای از دانش اطلاق می شود که از طریق فرآیندهای تحقیق، مشاهده، آزمایش و تحلیل نظام مند به دست می آید و قابلیت آزمودن، تکرار و تعمیم دارد. این تعریف، علم را از دانش عمومی که اغلب تجربی، غیرنظام مند و شخصی است، جدا می کند.

یکی از ویژگی های کلیدی علم، ماهیت عمومی دانش آن است. به این معنا که نتایج و دستاوردهای علمی پس از کشف، معمولاً به صورت عمومی منتشر می شوند و می توانند بدون محدودیت توسط دیگران استفاده شوند. این خصوصیت باعث می شود که انگیزه ها و مکانیسم های تولید علم، متفاوت از تولید کالاهای خصوصی باشد. اهمیت حق تقدم در اکتشافات علمی و پاداش های مالی و غیرمالی (مانند شهرت، افتخار علمی و رضایت از حل یک معما) به عنوان انگیزه های اصلی برای دانشمندان مطرح می شوند.

علم به دلیل ماهیت عمومی خود، یک کالای عمومی محسوب می شود؛ این یعنی استفاده یک نفر از آن، مانع استفاده دیگری نمی شود و محروم کردن افراد از آن دشوار است که چالش هایی را در تأمین مالی و بازگشت سرمایه پژوهش ایجاد می کند.

در بخش دیگری از این فصل، نهاده های کلیدی در تولید علم و پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند. این نهاده ها شامل سرمایه انسانی (دانشمندان و پژوهشگران)، منابع مالی، زیرساخت های آزمایشگاهی و اطلاعاتی، و همچنین زمان و تلاش هستند. کیفیت و کمیت این نهاده ها تأثیر مستقیمی بر خروجی های علمی دارد.

جنبه های اقتصادی پژوهش و تولیدات علمی

پژوهش علمی، به ویژه تحقیق و توسعه (R&D)، نیازمند سرمایه گذاری های قابل توجهی است که دارای خصوصیات منحصربه فردی هستند. این سرمایه گذاری ها معمولاً با عدم قطعیت بالا، ریسک زیاد، و بازدهی طولانی مدت و نامشخص همراه هستند. همین خصوصیات، چالش هایی را در تأمین مالی تحقیق و توسعه ایجاد می کند.

تولیدات علمی، به عنوان خروجی های ملموس علم، شامل مقالات علمی، پتنت ها و اختراعات می شوند. کتاب به روند رو به رشد این تولیدات در طول زمان و گسترش توزیع آن ها در سطح جهانی اشاره می کند. این خروجی ها نقش حیاتی در پیشرفت های فناورانه و انتقال دانش دارند.

عوامل مؤثر بر عملکرد دانشمندان

در پایان فصل اول، کتاب به بررسی عوامل متعددی می پردازد که بر بهره وری و خروجی های علمی دانشمندان تأثیرگذارند. این عوامل شامل:

• رابطه سن و بهره وری علمی: تحقیقات نشان می دهد که بهره وری علمی معمولاً در سنین میانی فعالیت حرفه ای به اوج خود می رسد و سپس ممکن است کاهش یابد.
• وجود اثرات گروهی: همکاری و تعامل در تیم های پژوهشی می تواند بهره وری و کیفیت خروجی های علمی را به طور قابل توجهی افزایش دهد.
• نقش جنسیت: بررسی تفاوت ها در خروجی های علمی میان زنان و مردان و دلایل زیربنایی این تفاوت ها، از جمله مسائل فرهنگی، اجتماعی و ساختاری.

همچنین مفهوم نابرابری در تولید علم و پدیده تولید دانش دوگانه نیز مورد تحلیل قرار می گیرد که به تفاوت در میزان مشارکت، موفقیت و شناخت افراد در فعالیت های علمی اشاره دارد.

فصل دوم: اقتصاد تغییرات فناوری – از اختراع تا انتشار

فصل دوم کتاب اقتصاد علم و فناوری به اقتصاد تغییرات فناوری و تفاوت های بنیادین آن با اقتصاد علم می پردازد. این فصل، فناوری را به عنوان کاربرد دانش برای حل مسائل عملی و تولید کالا و خدمات تعریف می کند و به بررسی رویکردهای مختلف و پویایی های تغییرات فناورانه می پردازد.

تعریف و تفاوت های بنیادین فناوری و علم

فناوری به مجموعه ابزارها، روش ها، تکنیک ها و فرآیندهایی گفته می شود که برای حل مسائل عملی، بهبود فرآیندهای تولیدی، و ساخت محصولات یا ارائه خدمات به کار می روند. تفاوت اصلی آن با علم در هدف نهایی آن ها است؛ هدف علم کشف حقایق و افزایش دانش بنیادی است، در حالی که هدف فناوری، کاربرد این دانش برای دستیابی به اهداف عملی و اقتصادی است.

ویژگی	علم	فناوری
هدف اصلی	کشف دانش جدید، درک جهان هستی	کاربرد دانش برای حل مسائل، تولید کالا/خدمات
ماهیت	بیشتر نظری و بنیادی	بیشتر کاربردی و توسعه ای
خروجی	نظریات، اصول، مقالات علمی	محصولات، فرآیندها، ابزارها
معیار موفقیت	اعتبار، صحت علمی	کارایی، سودآوری، بازارپسندی

کتاب همچنین به رویکردهای خوشبینانه و بدبینانه به فناوری اشاره می کند. رویکرد خوشبینانه بر مزایای فناوری مانند افزایش بهره وری، بهبود کیفیت زندگی و ایجاد فرصت های جدید تأکید دارد، در حالی که رویکرد بدبینانه به پیامدهای منفی احتمالی نظیر بیکاری تکنولوژیک، نابرابری و آسیب های زیست محیطی می پردازد.

دینامیک تغییرات فناوری

مفهوم تغییرات تکنولوژیک در اقتصاد فناوری بسیار حیاتی است. این تغییرات می توانند از طریق گذرگاه ها و مسیرهای فناوری صورت پذیرند که نشان دهنده تکامل و جهت گیری های فناوری در طول زمان هستند. هر فناوری مسیر خاص خود را طی می کند و در این مسیر، نقاط عطفی وجود دارند که می توانند جهت توسعه را تغییر دهند.

روش های ارزیابی توان فناوری در سطوح مختلف (مانند توانایی فردی در استفاده از فناوری، توان سازمانی در نوآوری، و توان ملی در تولید و بومی سازی فناوری) مورد بحث قرار می گیرد. همچنین، اثرات فناوری های کلیدی و عمومی (General Purpose Technologies) بر ساختار اقتصادی و اجتماعی تحلیل می شود. این فناوری ها، مانند برق یا اینترنت، پتانسیل تحول آفرینی در طیف وسیعی از صنایع و بخش های اقتصادی را دارند و می توانند منجر به دگرگونی های عمیق شوند.

چرخه نوآوری: اختراع، نوآوری و انتشار

این بخش به تفکیک و توضیح سه مفهوم اساسی می پردازد که مراحل مختلف چرخه نوآوری را تشکیل می دهند:

• اختراع: به ایجاد چیزی کاملاً جدید اطلاق می شود که قبلاً وجود نداشته است. این مرحله اغلب نتیجه پژوهش های بنیادی و کنجکاوی علمی است.
• نوآوری: فرآیند تبدیل یک اختراع یا ایده جدید به محصول، فرآیند یا خدمت قابل عرضه به بازار است. نوآوری نه تنها به خلاقیت، بلکه به توانایی تجاری سازی و بازاریابی نیز نیاز دارد.
• انتشار (Diffusion): به گسترش و پذیرش یک نوآوری در میان کاربران، صنایع یا مناطق مختلف اطلاق می شود. این مرحله برای بهره مندی حداکثری از مزایای فناوری ضروری است.

مدل های رشد شومپیترین ها

نظریات اقتصاددانانی چون شومپیتر در توضیح دینامیک نوآوری و تأثیر آن بر رشد اقتصادی اهمیت ویژه ای دارد. مدل های رشد شومپیترین بر نقش تخریب خلاق و نوآوری به عنوان موتور محرک اصلی رشد اقتصادی تأکید دارند:

• مدل پایه رشد شومپیترین: نوآوری ها باعث نابودی صنایع قدیمی و ایجاد صنایع جدید و کارآمدتر می شوند.
• مدل رشد شومپیترین یک بخشی: نوآوری در یک بخش خاص از اقتصاد می تواند به رشد و توسعه کلی اقتصاد منجر شود.
• رشد نامنظم و سیکل های درون زا: نوآوری ها می توانند چرخه های کسب وکار را ایجاد کنند، جایی که دوره های رونق با ورود نوآوری های جدید و دوره های رکود با کاهش نوآوری همراه است.
• ابداع توسط قدیمی ها و تازه واردها: بررسی نقش شرکت های موجود (Incumbents) و شرکت های نوپا (Startups) در فرآیند نوآوری و رقابت آن ها.
• نوآوری های گام به گام: بهبودهای تدریجی و مداوم بر روی فناوری های موجود، که در کنار نوآوری های رادیکال، به پیشرفت فناوری کمک می کنند.

ژوزف شومپیتر معتقد بود که «تخریب خلاق» فرآیندی دائمی و اساسی در اقتصاد سرمایه داری است که طی آن، ساختارهای قدیمی از بین رفته و جایگزین های جدید و کارآمدتر ایجاد می شوند که موتور محرک اصلی رشد و پویایی اقتصادی است.

انتشار و اقتباس فناوری

انتشار فناوری فرآیندی پیچیده است که طی آن نوآوری ها در جامعه گسترش یافته و توسط افراد و سازمان ها پذیرفته می شوند. این فرآیند تحت تأثیر عوامل اقتصادی-اجتماعی شکل دهنده پیشرفت های فناورانه متعددی قرار دارد. مدل پایه انتشار فناوری به بررسی چگونگی پذیرش فناوری های جدید توسط بخش های مختلف جامعه می پردازد و نقش سرمایه انسانی (مانند سطح آموزش، مهارت ها و توانایی های افراد) در این فرآیند حیاتی است.

کتاب همچنین موانع اصلی در پذیرش و اقتباس فناوری را شناسایی و تحلیل می کند. این موانع می توانند شامل هزینه های بالای اولیه، عدم اطمینان نسبت به بازدهی فناوری، مقاومت فرهنگی، فقدان زیرساخت های لازم، و نبود آموزش کافی باشند. ارتباط میان انتشار فناوری و رشد درون زا نیز مورد تأکید قرار می گیرد؛ به این معنا که انتشار مؤثر فناوری می تواند به افزایش بهره وری و رشد اقتصادی پایدار از درون یک اقتصاد کمک کند، برخلاف رشد برون زا که بر عوامل خارجی تکیه دارد.

تناسب فناوری و بهره وری

در این بخش، کتاب به مفاهیم فناوری های مناسب و نامناسب می پردازد. فناوری مناسب، آن است که با شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و منابع موجود یک منطقه یا کشور همخوانی داشته باشد و بتواند به طور مؤثر بهره برداری شود. در مقابل، فناوری های نامناسب می توانند منجر به کاهش بهره وری، هدر رفت منابع و حتی مشکلات اجتماعی شوند، به خصوص اگر با نسبت های کار-سرمایه موجود در یک اقتصاد سازگار نباشند. برای مثال، وارد کردن فناوری های بسیار سرمایه بر به یک اقتصاد با نیروی کار فراوان و سرمایه محدود، می تواند نامناسب باشد.

این بخش اهمیت تغییر فناوری درون زا و انتخاب صحیح فناوری ها را برای دستیابی به بهره وری مطلوب و رشد پایدار برجسته می کند. انتخاب فناوری هایی که به بهترین شکل با قابلیت ها و نیازهای یک اقتصاد منطبق هستند، کلید موفقیت در توسعه فناورانه است.

نهادها و تأمین مالی نوآوری

نقش نهادهای قراردادی در فرآیند اقتباس فناوری و نوآوری از اهمیت بالایی برخوردار است. کتاب به بررسی تأثیر قراردادهای کامل و ناقص بر چگونگی همکاری، سرمایه گذاری و تقسیم ریسک در توسعه و انتشار فناوری می پردازد. قراردادهای ناقص، به دلیل عدم توانایی در پیش بینی تمام شرایط آینده، می توانند چالش هایی را ایجاد کنند.

تأمین مالی تحقیق و توسعه (R&D) و نوآوری یکی از چالش های اصلی در این حوزه است. سرمایه گذاری در R&D به دلیل ویژگی هایی مانند:

• عدم تقارن اطلاعاتی: سرمایه گذاران ممکن است اطلاعات کاملی درباره پتانسیل یا ریسک پروژه های نوآورانه نداشته باشند.
• مخاطره اخلاقی (Moral Hazard): پس از سرمایه گذاری، ممکن است انگیزه مجریان پروژه برای تلاش کافی کاهش یابد.
• عدم قطعیت بالا و بازدهی نامشخص: بسیاری از پروژه های R&D ممکن است به نتیجه نرسند یا بازدهی آن ها در آینده دور تحقق یابد.

با توجه به این چالش ها، کتاب به بررسی ساختار سرمایه شرکت ها و تأثیر آن بر تصمیم گیری برای سرمایه گذاری در R&D می پردازد. همچنین، نقش شرکت های کوچک، سرمایه ریسک پذیر (VC) و تأمین مالی استارتاپ ها در پشتیبانی از نوآوری مورد بررسی قرار می گیرد. سرمایه گذاران ریسک پذیر با تأمین مالی شرکت های نوپا و پرریسک، نقش حیاتی در تبدیل ایده های نوآورانه به محصولات و خدمات موفق ایفا می کنند و تأثیرات واقعی سرمایه گذاری خطرپذیر بر تسریع نوآوری و رشد اقتصادی را تحلیل می کند.

فصل سوم: تجربیات ایران و سایر کشورها در علم و فناوری – رویکرد تجربی

فصل سوم کتاب اقتصاد علم و فناوری با رویکردی کاملاً تجربی، به بررسی جایگاه و عملکرد علم و فناوری در ایران و مقایسه آن با تجربیات سایر کشورها می پردازد. این فصل به خواننده بینش های عملی درباره چگونگی پیاده سازی سیاست ها و راهبردها در دنیای واقعی و اهمیت سیاست گذاری علم و فناوری در ایران ارائه می دهد.

جایگاه علم و فناوری در ایران

این بخش به تحلیل عمیق جایگاه فناوری در اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران می پردازد. بررسی اسنادی مانند سند چشم انداز 20 ساله، سیاست های کلی علم و فناوری، و برنامه های توسعه کشور نشان می دهد که تا چه حد به این حوزه اهمیت داده شده و چه اهدافی برای آن تعیین گردیده است. این تحلیل شامل چگونگی برنامه ریزی برای دستیابی به اهداف اقتصاد دانش بنیان و ارتقاء توان فناورانه کشور است.

علاوه بر این، وضعیت فعلی اقتصاد دانش بنیان در ایران مورد تحلیل قرار می گیرد و چالش ها و فرصت های موجود در این زمینه شناسایی می شوند. این بررسی شامل وضعیت تولید علم، ثبت اختراعات، فعالیت شرکت های دانش بنیان، و میزان سرمایه گذاری در R&D است. راهبردها و سیاست های نفوذ، نشر و توسعه فناوری در کشور نیز از جمله مباحثی هستند که برای توسعه هرچه بهتر این بخش حیاتی به شمار می آیند و به بررسی اقدامات دولت برای حمایت از نوآوری و انتقال فناوری می پردازند. در ایران، تلاش های قابل توجهی برای تقویت اقتصاد دانش بنیان و توسعه فناوری صورت گرفته است. این تلاش ها شامل حمایت از شرکت های دانش بنیان، ایجاد پارک های علم و فناوری، و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه می شود. با این حال، چالش هایی نظیر تأمین مالی کافی، جذب نخبگان، و ارتباط مؤثر میان صنعت و دانشگاه همچنان وجود دارد.

مطالعه موردی کشورهای منتخب

کتاب در این بخش به بررسی تطبیقی سیاست ها و برنامه های توسعه علم و فناوری در کشورهایی نظیر چین، ترکیه، پاکستان و عربستان سعودی می پردازد. این مطالعات موردی به خواننده کمک می کنند تا با الگوهای موفق و ناموفق در توسعه علم و فناوری آشنا شود و درس های ارزشمندی از تجربیات بین المللی علم و فناوری بیاموزد. هر کشور رویکردهای خاص خود را در مواجهه با چالش ها و فرصت های این حوزه داشته است:

• چین: سرمایه گذاری گسترده در R&D، سیاست های حمایت از نوآوری داخلی، جذب فناوری های خارجی و تبدیل شدن به قطب تولید علم و فناوری جهانی.
• ترکیه: تمرکز بر توسعه صنایع با فناوری بالا، ایجاد پارک های فناوری، و حمایت از شرکت های کوچک و متوسط از طریق نهادهایی مانند TÜBİTAK.
• پاکستان: چالش ها و تلاش ها برای بهبود زیرساخت های علمی و فنی و تقویت آموزش عالی در راستای توسعه فناوری.
• عربستان سعودی: سیاست های تنوع بخشی به اقتصاد از طریق سرمایه گذاری عظیم در فناوری و دانش، ایجاد شهرهای هوشمند و مراکز تحقیقاتی برای کاهش وابستگی به نفت.

مروری بر مطالعات گذشته

این بخش شامل خلاصه ای از مهم ترین مطالعات و پژوهش های انجام شده داخلی و خارجی در حوزه اقتصاد علم و فناوری است. این مرور به خواننده امکان می دهد تا با پیشینه تحقیقاتی این حوزه آشنا شده و تصویری جامع از مباحث کلیدی و روندهای تحقیقاتی به دست آورد. این مطالعات می توانند شامل بررسی اثرات سیاست های دولتی بر نوآوری، تحلیل عوامل موفقیت و شکست در نوآوری و توسعه فناوری، و بررسی الگوهای انتشار فناوری در صنایع مختلف باشند. این بخش نشان می دهد که چگونه پژوهش های گذشته به درک کنونی ما از اقتصاد علم و فناوری کمک کرده اند.

نتیجه گیری

کتاب اقتصاد علم و فناوری اثر ارزشمند محسن ناظم بکائی و ابراهیم صیامی عراقی، به نحو شایسته ای به بررسی ابعاد گسترده و پیچیده ارتباط میان علم، فناوری و اقتصاد پرداخته است. این اثر با تلفیق مفاهیم نظری و رویکردهای تجربی، یک چارچوب فکری جامع برای درک این حوزه حیاتی ارائه می دهد و به خوانندگان خود کمک می کند تا درک عمیق تری از چگونگی تأثیر علم و فناوری بر رشد و توسعه اقتصادی کسب کنند.

از جمله مهم ترین یافته ها و پیام های کلیدی این کتاب می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نقش محوری دانش و نوآوری: علم و فناوری به عنوان موتورهای اصلی رشد اقتصادی و توسعه پایدار شناخته می شوند. سرمایه گذاری مستمر و هدفمند در این حوزه ها، نه تنها به افزایش بهره وری و رقابت پذیری منجر می شود، بلکه مزیت رقابتی پایدار برای کشورها به ارمغان می آورد.
• تمایز و تعامل میان علم و فناوری: درک تفاوت های بنیادین میان این دو مفهوم و نحوه تعامل پویا و سازنده آن ها، برای تدوین سیاست گذاری علم و فناوری اثربخش ضروری است. علم به کشف حقیقت می پردازد، در حالی که فناوری کاربرد این حقایق برای حل مسائل عملی و ایجاد ارزش اقتصادی است.
• اهمیت چرخه نوآوری: فرآیند پیچیده از اختراع و نوآوری تا انتشار فناوری، نیازمند حمایت های نهادی، مالی و زیرساختی قوی است. نظریه های رشد اقتصادی (شومپیتر) به وضوح نشان می دهند که تخریب خلاق ناشی از نوآوری، موتور محرک اصلی پویایی و رشد بلندمدت اقتصادی است.
• چالش های تأمین مالی R&D: سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) به دلیل ماهیت پرریسک، عدم قطعیت و بازدهی بلندمدت، نیازمند سازوکارهای خاص تأمین مالی، از جمله سرمایه ریسک پذیر (VC) و حمایت های دولتی است.
• نقش سیاست گذاری و نهادها: تجربیات ایران و سایر کشورها در علم و فناوری نشان می دهد که سیاست گذاری های هوشمندانه، ایجاد محیط نهادی مناسب و حمایت از زیرساخت های علمی و فناورانه، از عوامل کلیدی موفقیت در توسعه اقتصاد دانش محور هستند.

این کتاب تأکید می کند که درک عمیق مفاهیم اقتصاد علم و مفاهیم اقتصاد فناوری برای هر کشوری که به دنبال توسعه پایدار و ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان خود است، حیاتی است. پیشرفت در این زمینه ها نه تنها به ارتقای سطح زندگی کمک می کند، بلکه به حل چالش های بزرگ جهانی نظیر تغییرات اقلیمی، سلامت و امنیت غذایی نیز یاری می رساند. این خلاصه به عنوان راهنمایی جامع برای ورود به مباحث کلیدی کتاب عمل می کند و مطالعه کامل آن برای درک جامع تر و عمیق تر مفاهیم به شدت توصیه می شود.

منابع

محسن ناظم بکائی، ابراهیم صیامی عراقی. (۱۳۹۷). اقتصاد علم و فناوری. تهران: نشر برتر اندیشان.