معرفی یخدان موئدی در کرمان

یخدان موئدی در کرمان، نگینی درخشان از مهندسی کهن ایرانی، یادآور هوش و درایت گذشتگان در قلب کویر است و به عنوان یکی از بزرگترین یخدان های خشتی جهان، داستانی شگفت انگیز از تأمین خنکا در دل تابستان های سوزان روایت می کند. این بنا، که گواه سازگاری انسان با طبیعت سخت کویر است، بازدیدکنندگان را به سفری در زمان دعوت می کند.

کرمان، شهری که در طول تاریخ، مهد تمدن و هنر بوده، همواره میزبان آثار بی نظیری از معماری و فرهنگ ایران زمین است. در میان این گنجینه های تاریخی، یخدان موئدی، با سازوکار هوشمندانه و معماری بی بدیل خود، جایگاه ویژه ای دارد. این بنا نه تنها یک سازه برای نگهداری یخ بود، بلکه نمادی از نبوغ، خودکفایی و پایداری مردمان کویر در برابر چالش های محیطی است. شناخت یخدان موئدی به ما در درک عمیق تر شیوه زندگی و خلاقیت های گذشتگان کمک شایانی می کند و بازدید از آن، تجربه ای فراموش نشدنی از قدرت مهندسی سنتی ایران را ارائه می دهد.

یخدان موئدی کرمان: شاهکار معماری کویر و بزرگترین یخچال خشتی جهان

یخدان در معنای ساده، محلی برای تولید و نگهداری یخ است که در گذشته، پیش از اختراع یخچال های مکانیکی و برق، نقشی حیاتی در زندگی مردم به خصوص در مناطق گرمسیری ایفا می کرد. این سازه ها، با بهره گیری از اصول فیزیک و دانش اقلیمی، یخ مورد نیاز برای فصول گرم را ذخیره و حفظ می نمودند. یخدان موئدی در کرمان، فراتر از یک سازه ساده، به عنوان یکی از بزرگترین یخدان های خشتی ایران و جهان شناخته می شود و در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اهمیت این بنا نه تنها در ابعاد و قدمت آن است، بلکه در پیامی نهفته که از هوش و سازگاری خیره کننده ایرانیان با طبیعت سخت و کم آب کویر به گوش می رساند.

معماری یخدان موئدی نمادی برجسته از خلاقیت و تدبیر مهندسان و معماران باستانی ایران است. در منطقه ای که تابستان های آن با گرمای طاقت فرسا و کمبود منابع آبی همراه بود، ساخت چنین سازه ای که می توانست یخ را برای مدت های طولانی در خود نگاه دارد، به واقع یک معجزه محسوب می شد. این یخدان، با طراحی خاص و استفاده از مصالح بومی، نه تنها به تأمین نیازهای روزمره مردم کمک می کرد، بلکه به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم، همچنان روایتگر داستان زندگی و هوشمندی مردمان گذشته کرمان است. یخدان موئدی را باید نمونه ای بارز از اهمیت یخدان های خشتی کرمان و نقش آن ها در توسعه تمدن کویری دانست، جایی که یخ تنها یک ماده خنک کننده نبود، بلکه نمادی از رفاه و توانمندی در غلبه بر طبیعت بود.

موقعیت جغرافیایی: یخدان موئدی کجاست؟ (آدرس و دسترسی)

برای بازدید از این شاهکار معماری کویری، ابتدا باید بدانیم یخدان موئدی کجاست و چگونه می توان به آن دسترسی پیدا کرد. یخدان موئدی در استان کرمان، شهر کرمان، خیابان شهید کامیاب (ابوحامد)، محله موئدی واقع شده است. این موقعیت شهری، دسترسی به آن را برای گردشگران و علاقه مندان بسیار آسان کرده است. از آنجایی که یخدان در بافت شهری کرمان قرار دارد، با وسایل نقلیه عمومی نظیر اتوبوس و تاکسی، و همچنین با خودروی شخصی می توان به راحتی به آن رسید. مسیرهای منتهی به خیابان شهید کامیاب معمولاً از مرکز شهر و معابر اصلی قابل دسترس هستند.

یکی از مزایای اصلی موقعیت مکانی یخدان موئدی، نزدیکی آن به سایر جاهای دیدنی کرمان و جاذبه های گردشگری این شهر است. این ویژگی به بازدیدکنندگان امکان می دهد تا برنامه ریزی جامع تری برای سفر خود داشته باشند و در یک روز، از چندین مکان تاریخی و فرهنگی دیدن کنند. به عنوان مثال، یخدان موئدی تنها با فاصله کمی از مکان هایی نظیر حمام و بازار گنجعلی خان، خانه هرندی (موزه سازهای سنتی) و موزه هنرهای معاصر کرمان قرار دارد. این نزدیکی به معنای آن است که گردشگران می توانند پس از بازدید از یخدان، به راحتی به دیگر نقاط مهم شهر بروند و تجربه فرهنگی خود را غنی تر سازند. بسیاری از تورهای شهری کرمان نیز بازدید از یخدان موئدی را در برنامه خود دارند که راهی راحت برای کاوش این میراث ارزشمند است.

تاریخچه یخدان موئدی: سفری در زمان به دوران صفویه

گذشته یخدان موئدی داستانی جذاب از زندگی و نبوغ مردمان کویر را در خود نهفته دارد. این بنای عظیم، یادگار دوران با شکوه صفویه است و به طور دقیق تر، ساخت آن به اواخر دوره صفویه باز می گردد. این قدمت، یخدان موئدی را در زمره یکی از کهن ترین و ارزشمندترین سازه های تاریخی شهر کرمان قرار می دهد که قرن ها فراز و نشیب را تجربه کرده است.

وجه تسمیه و منبع آب

نام موئدی که بر این یخدان نهاده شده، خود حامل روایتی تاریخی است. این نام از قنات مشهور موئدی کرمان گرفته شده که در گذشته، منبع اصلی تأمین آب مورد نیاز برای تولید یخ این یخدان بود. قنات ها، رگ های حیاتی شهرهای کویری، نقش محوری در پایداری زندگی و توسعه تمدن در این مناطق داشتند و قنات موئدی نیز از این قاعده مستثنی نبود. برخی روایت ها نیز حاکی از آن است که نام یخدان برگرفته از فردی به نام مویدالدین ریحان، یکی از کارگزاران یا افراد بانفوذ حکومتی در کرمان آن دوران بوده است که در ساخت یا اداره این یخدان نقش داشته است. این پیوند با قنات، نشان دهنده اهمیت منابع آبی و مدیریت هوشمندانه آن ها در گذشته است.

کاربری یخدان موئدی در گذشته

در دورانی که برق و یخچال های مدرن هنوز وجود نداشتند، یخدان موئدی نقشی فراتر از یک انبار یخ ایفا می کرد. این سازه عظیم، اصلی ترین منبع تأمین یخ برای مصارف روزمره مردم کرمان در تابستان های سوزان بود. یخ تولید شده در زمستان، در این یخدان برای ماه ها نگهداری می شد و سپس در فصل گرما برای خنک کردن نوشیدنی ها، نگهداری مواد غذایی و حتی مصارف پزشکی به کار می رفت. یخدان ها در آن زمان، محلی برای فعالیت های اقتصادی نیز بودند؛ به طوری که فالوده فروشان کرمانی و سایر فروشندگان مواد غذایی، از یخ های این یخدان برای کسب وکار خود استفاده می کردند. این مکان ها گاهی به پاتوق های محلی و حتی تفریحگاه های فصلی تبدیل می شدند، جایی که مردم در سایه خنک یخدان ها جمع می شدند و از فالوده های خنک لذت می بردند. این امر نشان می دهد که یخدان ها نه تنها از نظر اقتصادی و رفاهی، بلکه از جنبه اجتماعی نیز در زندگی مردم جایگاه ویژه ای داشتند.

دوران فراموشی و احیا

با پیشرفت فناوری و اختراع برق و به دنبال آن، ظهور کارخانه های یخ سازی و یخچال های برقی، نیاز به یخدان های سنتی به تدریج کاهش یافت. یخدان موئدی نیز مانند بسیاری از یخدان های دیگر شهر کرمان، پس از قرن ها خدمت رسانی، کم کم از رونق افتاد و به حال خود رها شد. این بنای عظیم که زمانی مرکز فعالیت و تأمین نیازهای مردم بود، برای سال ها متروکه ماند و حتی تا دهه ۱۳۸۰ شمسی، محل انباشت زباله شد. این دوران فراموشی، می توانست به نابودی کامل این اثر ارزشمند منجر شود.

خوشبختانه، با افزایش آگاهی عمومی نسبت به حفظ میراث فرهنگی و با تلاش های سازمان میراث فرهنگی کشور، پروژه های بازسازی یخدان موئدی آغاز شد. مرمت این بنای تاریخی، نه تنها آن را از تخریب نجات داد، بلکه امکان بازدید عمومی از آن را فراهم کرد و آن را دوباره به کانون توجه علاقه مندان به میراث فرهنگی کرمان تبدیل نمود. امروزه، یخدان موئدی به عنوان یک نماد از تاریخ و معماری کرمان، پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است و اهمیت خود را به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری کرمان بازیافته است.

معماری شگفت انگیز یخدان موئدی: نبوغ مهندسی کهن کویر

معماری یخدان موئدی، نه تنها از نظر زیبایی شناختی جذاب است، بلکه نشان دهنده درک عمیق مهندسان گذشته از اقلیم کویری و چگونگی مهار آن برای خدمت به انسان است. این بنا با دقت و ظرافت خاصی طراحی شده تا حداکثر کارایی را در تولید و نگهداری یخ داشته باشد.

مصالح هوشمندانه: خشت و گل

اساس ساخت یخدان موئدی بر مصالح ساخت یخدان موئدی بنا نهاده شده است که در دسترس ترین و موثرترین مواد در مناطق کویری بودند: خشت خام و ملات گل. این مصالح شاید ساده به نظر برسند، اما ویژگی های عایق حرارتی بی نظیری دارند. دیوارهای ضخیم خشتی، به دلیل جرم حرارتی بالا، در طول روز گرمای خورشید را به کندی جذب کرده و در طول شب، این گرما را به آرامی آزاد می کنند. این ویژگی باعث می شود که فضای داخلی یخدان در برابر تغییرات شدید دمایی محیط بیرون، مقاوم باشد و محیطی پایدار و سرد برای نگهداری یخ فراهم آورد. استفاده از خشت و گل، نه تنها پایداری حرارتی را تضمین می کرد، بلکه با محیط زیست نیز سازگار بود و نیازی به مواد پیچیده و گران قیمت نداشت.

اجزای اصلی یخدان و جزئیات طراحی

یخدان موئدی از چندین جزء اصلی تشکیل شده که هر کدام نقشی حیاتی در فرآیند یخ سازی و نگهداری آن ایفا می کنند:

• مخزن یخ (گنبد بستو): قلب یخدان، یک فضای دایره ای شکل است که بر فراز آن گنبدی مخروطی به نام «بستو» قرار گرفته است. طراحی مخروطی این گنبد، با هدف حداقل جذب تابش آفتاب صورت گرفته تا کمترین میزان گرما به داخل نفوذ کند. ضخامت دیوارهای مخزن نیز در برخی نقاط به چندین متر می رسید که به عنوان یک عایق حرارتی فوق العاده عمل می کرد.
• حصار (دیوارهای سایه انداز): اطراف مخزن یخ را دیوارهایی بلند و قطور احاطه کرده اند که ارتفاع آن ها گاهی به ۲۰ متر می رسد. این دیوارها که به «سایه انداز» معروف بودند، نقش مهمی در ایجاد سایه دائمی بر روی استخرهای یخ گیری و حتی بخش هایی از مخزن ایفا می کردند. این سایه، به کاهش محسوس دمای هوا و جلوگیری از ذوب شدن یخ ها کمک می کرد و همچنین از مخزن و استخر در برابر بادهای گرم و گرد و غبار محافظت می نمود.
• استخر یخ گیری: این استخر در پشت دیوارهای سایه انداز قرار داشت و محلی برای جمع آوری آب قنات موئدی در شب های سرد زمستان بود. آب در این استخرها منجمد می شد و یخ لازم برای پر کردن یخدان را فراهم می آورد.
• چاله یخ (انبار): پس از تولید یخ، قطعات آن به داخل «چاله یخ» یا انبار اصلی یخدان منتقل می شدند. این بخش معمولاً شامل دو راهرو بود: یکی برای ورود یخ های تازه و دیگری برای خروج یخ ها در فصول گرم. این سیستم دو راهرویی به مدیریت بهتر و حفظ دمای داخلی کمک می کرد.

جزئیات فنی دیگر

ظرافت در طراحی یخدان موئدی به همین جا ختم نمی شود. پله هایی در ساختار یخدان تعبیه شده بود که برای دسترسی به بخش های مختلف و انجام مرمت سالیانه استفاده می شد. این مرمت شامل اضافه کردن یک لایه جدید از خشت و گل بر روی گنبد و دیوارها بود تا عایق بندی و پایداری حرارتی بنا حفظ شود. همچنین، اتاقک هایی در اطراف بنا ساخته شده بودند که به گونه ای طراحی شده بودند که در تابستان خنک و در زمستان گرم باشند و از آن ها برای استراحت کارگران یا نگهداری ابزار استفاده می شد.

یخدان موئدی، با گنبد مخروطی شکل و دیوارهای بلند سایه انداز خود، یک نمونه بی نظیر از معماری اقلیمی است که نشان می دهد چگونه می توان با درک عمیق طبیعت، راهکارهای پایدار و هوشمندانه ای برای زندگی در سخت ترین شرایط محیطی یافت.

طرز کار یخدان موئدی: شگفتی یخ سازی در دل کویر

آگاهی از طرز کار یخدان موئدی به ما کمک می کند تا نبوغ نهفته در پس این سازه عظیم را بهتر درک کنیم. این فرآیند، ترکیبی از دانش اقلیمی، مهندسی و مدیریت منابع بود که امکان تولید و نگهداری یخ را در گرم ترین مناطق فراهم می آورد.

تأمین آب و فرآیند یخ سازی

قدم اول در تولید یخ، تأمین آب بود. همانطور که پیشتر اشاره شد، آب مورد نیاز یخدان موئدی از قنات مشهور موئدی به دست می آمد. این آب به انتهای استخرهای یخ گیری هدایت می شد. فرآیند یخ سازی به طور عمده در شب های سرد زمستان انجام می گرفت. در این شب ها، مقادیر کمی آب بر روی سطوح صاف و تراز شده ای که در پشت دیوارهای بلند یخدان قرار داشتند، هدایت می شد. این سطوح با دقت بالایی تراز می شدند تا آب به طور یکنواخت پخش شود.

نکته کلیدی در این فرآیند، کنترل دقیق مقدار آب بود. تنها چند سانتی متر آب بر روی سطوح پخش می شد تا سرمای یک شب زمستان برای منجمد کردن آن کافی باشد. با طلوع خورشید، دیوارهای بلند یخدان سایه بزرگی بر روی این سطوح ایجاد می کردند و از ذوب شدن یخ های تازه تولید شده جلوگیری می کردند. این چرخه در طول زمستان تکرار می شد و لایه های جدیدی از یخ بر روی لایه های قبلی شکل می گرفت.

برداشت و انبارداری یخ

زمانی که ضخامت یخ به حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر می رسید، کارگران متخصص، یخ ها را قطعه قطعه کرده و با احتیاط به داخل چاله یخ یا انبار اصلی یخدان منتقل می کردند. انبارداری یخ نیز خود دارای ترفندهای خاصی بود. برای جلوگیری از چسبیدن قطعات یخ به یکدیگر و همچنین برای عایق بندی بهتر، بین هر لایه از یخ، مقداری کاه یا پوشال ریخته می شد. این کار به حفظ دمای سردتر و کاهش سرعت ذوب شدن کمک می کرد.

روایت های تاریخی حکایت از آن دارد که در برخی موارد، یخ سازان خوش ذوق برای تزیین و دلپذیرتر کردن یخ ها، دانه های یاقوتی رنگ انار را نیز روی لایه های یخ می پاشیدند. این یخ های تزیین شده، به خصوص در تابستان، زینت بخش سفره ثروتمندان و مایه شگفتی مهمانان می شد. این نکته نشان می دهد که تولید یخ تنها یک فرآیند فنی نبوده، بلکه جنبه های زیبایی شناختی و فرهنگی نیز در آن دخیل بوده اند.

سیستم زهکشی هوشمند

حتی با وجود تمام تدابیر عایق بندی، ذوب شدن بخشی از یخ ها در طول فصل گرما اجتناب ناپذیر بود. برای مدیریت این آب حاصل از ذوب، یک سیستم زهکشی هوشمند در کف انبار یخدان پیش بینی شده بود. یک یا چند چاه مخروطی شکل در کف یخدان حفر شده بود که آب های حاصل از ذوب شدن یخ ها را به سمت خود هدایت کرده و از طریق آبراهه هایی به خارج از یخدان منتقل می کردند. این کار مانع از جمع شدن آب در کف یخدان و آسیب رساندن به سازه یا فاسد شدن باقی مانده یخ ها می شد. این سازوکار یخبندان های قدیم در یخدان موئدی، نمونه ای برجسته از دانش هیدرولیک و مدیریت منابع در معماری سنتی ایران است.

راهنمای بازدید از یخدان موئدی (تجربه ای برای گردشگران)

بازدید از یخدان موئدی کرمان، فرصتی استثنایی برای درک عمیق تر میراث فرهنگی کرمان و تحسین نبوغ مهندسی نیاکان ماست. برای یک تجربه لذت بخش و برنامه ریزی شده، لازم است به برخی نکات توجه کنید.

ساعات و هزینه بازدید

یخدان موئدی در حال حاضر در فضایی سبز و آرام قرار دارد و بازدید از فضای بیرونی و ساختمان آن در سراسر ساعات روشنایی روز امکان پذیر است. اگرچه در گذشته بخش های داخلی یخدان (چاله یخ) نیز قابل بازدید بوده، اما در حال حاضر (بر اساس اطلاعات موجود) فضای درونی آن به دلایل حفاظتی و مرمتی، به طور معمول برای عموم قابل دسترس نیست. با این حال، حتی بازدید از نمای بیرونی و درک عظمت معماری آن، بسیار ارزشمند است. هزینه بازدید از یخدان موئدی معمولاً رایگان است، که این امر فرصت را برای همگان فراهم می آورد تا از این اثر ملی دیدن کنند.

بهترین زمان برای سفر

با توجه به اقلیم گرمسیری کرمان، بهترین زمان بازدید از یخدان موئدی در فصل های معتدل بهار و پاییز است. در این فصول، آب و هوا دلپذیر و مطبوع است و می توانید با راحتی بیشتری در فضای اطراف یخدان قدم بزنید و از زیبایی های آن لذت ببرید. از سفر در فصل تابستان، به دلیل گرمای شدید هوا، توصیه می شود پرهیز کنید، چرا که ممکن است تجربه بازدید شما را دشوار سازد. زمستان های کرمان نیز می تواند سرد باشد، اما معمولاً آفتاب دلپذیری دارد که برای بازدید مناسب است.

نکات کاربردی برای گردشگران

برای اینکه تجربه بازدید از یخدان موئدی به یادماندنی تر شود، به نکات زیر توجه کنید:

• عکاسی: یخدان موئدی با معماری خشتی باشکوه و فضای سبز اطرافش، فرصت های عالی برای عکاسی را فراهم می آورد. حتماً دوربین عکاسی خود را همراه داشته باشید تا لحظات و مناظر زیبایی را ثبت کنید.
• راهنمای محلی: اگر به دنبال درک عمیق تر تاریخ و معماری یخدان هستید، شرکت در تورهای محلی یا همراهی با یک راهنمای گردشگری می تواند بسیار مفید باشد. راهنماها می توانند جزئیات تاریخی و فنی بیشتری را ارائه دهند که در کتب راهنما کمتر یافت می شوند.
• احترام به بنا: یخدان موئدی یک اثر ملی و بخشی از میراث فرهنگی کشور است. در طول بازدید، لطفاً به حفظ نظافت محیط و عدم وارد آوردن آسیب به بنا توجه داشته باشید. هر گونه نوشته یا حکاکی بر روی دیوارها می تواند به این اثر ارزشمند آسیب برساند.
• جاذبه های نزدیک: از فرصت استفاده کنید و بازدید از یخدان موئدی را با دیگر جاذبه های گردشگری کرمان ترکیب کنید. حمام گنجعلی خان، بازار تاریخی کرمان، خانه هرندی و موزه هنرهای معاصر، همگی در نزدیکی یخدان قرار دارند و می توانند برنامه سفر شما را تکمیل کنند. برنامه ریزی برای بازدید از چند مکان در یک روز، زمان شما را بهینه می کند و تجربه کلی سفر را غنی تر می سازد.

جایگاه یخدان موئدی در میان دیگر یخدان های کرمان

کرمان به عنوان شهری کویری، در گذشته دارای تعداد زیادی یخدان بوده است که هر کدام به سهم خود در تأمین نیازهای مردم نقش داشتند. از جمله دیگر یخدان های معروف کرمان می توان به یخدان چوب مفیدی، یخدان های زریسف و یخدان رحیم آباد اشاره کرد. با این حال، یخدان موئدی از چندین جهت جایگاه ویژه ای دارد و آن را از دیگر یخدان ها متمایز می کند.

اولاً، ابعاد و وسعت یخدان موئدی آن را به یکی از بزرگترین یخدان های خشتی ایران تبدیل کرده است. این عظمت، خود گواه بر اهمیت و کاربری گسترده آن در گذشته بوده است. ثانیاً، میزان سالم ماندن نسبی این یخدان، به خصوص پس از مرمت های صورت گرفته، آن را به نمونه ای بارز برای مطالعه و مشاهده تبدیل کرده است. بسیاری از یخدان های دیگر در طول زمان به دلیل عوامل طبیعی و انسانی از بین رفته اند یا آسیب جدی دیده اند.

ثالثاً، موقعیت شهری یخدان موئدی در قلب کرمان، دسترسی به آن را برای عموم بسیار آسان کرده و آن را به یک جاذبه گردشگری محوری تبدیل کرده است. در حالی که برخی یخدان ها در خارج از بافت اصلی شهر قرار دارند، یخدان موئدی به دلیل قرار گرفتن در محله موئدی و نزدیکی به سایر اماکن تاریخی، در دسترس تر است و بازدید از آن در کنار دیگر بناها، برنامه ریزی سفر را تسهیل می کند. این عوامل در کنار هم، یخدان موئدی را به نمادی از هوش معماری کویری و یکی از مهمترین آثار ملی ایران در شهر کرمان تبدیل کرده اند.

یخدان موئدی نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه یک مدرسه درس آموز از مدیریت منابع، پایداری و سازگاری انسان با طبیعت است که ارزش معماری سنتی ایران را به وضوح نمایش می دهد.

نتیجه گیری: میراثی ماندگار از هوش و پایداری ایرانی

یخدان موئدی در کرمان، فراتر از یک سازه خشتی قدیمی، داستان شگفت انگیز هوش و خلاقیت ایرانیان را در نبردی نابرابر با طبیعت سخت کویر روایت می کند. این بنا، با معماری خیره کننده، سیستم های مهندسی پیشرفته و نقش حیاتی خود در زندگی گذشتگان، نمادی از پایداری و خودکفایی در دل یکی از گرم ترین نقاط جهان است. از قنات موئدی که آب آن را تأمین می کرد تا دیوارهای سایه انداز و گنبد مخروطی که یخ را از گزند آفتاب حفظ می کرد، هر جزء این یخدان، گواهی بر دانش عمیق گذشتگان ما در زمینه اقلیم شناسی و مهندسی است.

بازدید از یخدان موئدی نه تنها فرصتی برای تماشای یک بنای تاریخی است، بلکه تجربه ای است برای غرق شدن در گذشته و تحسین نبوغی که به مردمان کویر امکان زندگی و شکوفایی می بخشید. این یخدان، به ما یادآور می شود که چگونه می توان با ساده ترین مصالح و عمیق ترین دانش، راهکارهایی پایدار و کارآمد برای غلبه بر چالش ها یافت. از تمامی علاقه مندان به تاریخ، معماری و فرهنگ ایران دعوت می شود تا با بازدید از این شاهکار معماری کویر، از نزدیک شاهد عظمت و زیبایی آن باشند و در حفظ و نگهداری این میراث گرانبها کوشا باشند. یخدان موئدی کرمان، میراثی است که باید زنده بماند و نسل به نسل منتقل شود تا داستان هوشمندی ایرانیان در دل کویر، هرگز فراموش نشود.