تکلیف افراد فاقد شناسنامه

افراد فاقد شناسنامه در ایران با چالش های حقوقی و اجتماعی متعددی مواجه اند؛ شناسنامه سندی حیاتی برای اثبات هویت و بهره مندی از حقوق شهروندی است. فرآیند اخذ شناسنامه برای این افراد، مسیری قانونی و پیچیده دارد که نیازمند آگاهی دقیق از مراحل و مدارک مورد نیاز است.

داشتن شناسنامه، فقط یک مدرک شناسایی نیست، بلکه دروازه ای به سوی تمامی حقوق و خدمات شهروندی در یک کشور است. در ایران، گروهی از شهروندان به دلایل گوناگون، از این سند هویتی محروم هستند و همین امر، زندگی آن ها را با مشکلات فراوان حقوقی، اجتماعی و اقتصادی روبه رو می سازد. از عدم امکان تحصیل و دریافت خدمات درمانی گرفته تا محدودیت در انجام امور بانکی و اشتغال، همه و همه از پیامدهای تلخ فقدان شناسنامه به شمار می رود.

این مقاله به منظور ارائه راهنمایی جامع و به روز برای افراد فاقد شناسنامه، خانواده های آن ها، وکلا و مشاوران حقوقی، دانشجویان و فعالان اجتماعی تدوین شده است. در ادامه، تلاش می شود تا تمامی ابعاد این موضوع، از ریشه های اصلی مشکل و پیامدهای آن تا مراحل قانونی و عملی برای دریافت شناسنامه، مدارک مورد نیاز، نقش مراجع ذی ربط مانند شورای تامین و آخرین تحولات قانونی در سال ۱۴۰۴، به زبانی روشن و دقیق تبیین شود تا مخاطبان بتوانند با آگاهی کامل برای احقاق حقوق خود گام بردارند و به سند هویتی معتبر دست یابند.

ریشه یابی مشکل: دلایل اصلی فقدان شناسنامه در ایران

فقدان شناسنامه در ایران، پدیده ای تک بعدی نیست و از مجموعه ای از عوامل ریشه ای ناشی می شود. شناخت این دلایل، برای درک ابعاد مشکل و یافتن راه حل های موثر، ضروری است. این عوامل اغلب در مناطق مرزی، محروم و عشایری شیوع بیشتری دارند، اما به آن ها محدود نمی شوند.

عدم ثبت به موقع ولادت

یکی از اصلی ترین دلایل، عدم ثبت ولادت نوزاد در مهلت قانونی (۱۵ روز پس از تولد) است. این موضوع می تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• فقر و محرومیت: خانواده های فقیر در مناطق دورافتاده، ممکن است به دلیل عدم دسترسی به ادارات ثبت احوال، نداشتن هزینه رفت وآمد یا اولویت های معیشتی، از ثبت ولادت فرزند خود غافل شوند.
• عدم آگاهی: برخی خانواده ها از اهمیت حیاتی شناسنامه و عواقب عدم ثبت به موقع آن بی خبرند یا تصور می کنند این کار ضرورتی ندارد.
• مشکلات دسترسی: در مناطق صعب العبور یا روستاهای دورافتاده، امکانات کافی برای ثبت ولادت وجود ندارد و همین امر، پروسه را برای والدین دشوار می کند.
• تولد خارج از مراکز درمانی: تولد نوزاد در منزل و بدون حضور کادر درمانی، می تواند زمینه عدم ثبت رسمی ولادت را فراهم آورد، چرا که گواهی ولادت معتبر صادر نمی شود.

اخطار: ثبت به موقع ولادت در مهلت قانونی ۱۵ روزه، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. عدم رعایت این مهلت می تواند منجر به جریمه و طی مراحل اداری پیچیده تر برای اخذ شناسنامه شود و مشکلات متعددی را در آینده برای فرد و خانواده اش به وجود آورد.

پیچیدگی های تابعیتی

مسائل تابعیتی نیز سهم قابل توجهی در این معضل دارند. از جمله:

• ازدواج مادر ایرانی با پدر غیرایرانی: پیش از تصویب قوانین جدید (به ویژه قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی و پدر خارجی مصوب سال ۱۳۹۸)، فرزندان حاصل از این ازدواج ها برای دریافت شناسنامه ایرانی با مشکلات جدی مواجه بودند. اگرچه قانون جدید این مسیر را هموار کرده، اما تعداد زیادی از افراد همچنان در پیچ وخم های اداری و اثبات نسب گرفتارند.
• فرزندان اتباع خارجی نامعلوم الهویه: در مواردی که والدین اتباع خارجی فاقد مدارک هویتی معتبر باشند یا هویت آن ها نامشخص باشد، تعیین تکلیف تابعیتی فرزندان آن ها بسیار دشوار می شود.

نبود اسناد هویتی والدین

اگر والدین خود فاقد شناسنامه یا اسناد هویتی معتبر باشند، فرآیند اخذ شناسنامه برای فرزندان آن ها به مراتب پیچیده تر می شود. این وضعیت می تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• فوت یا مفقودی والدین: در صورت فوت یا مفقود شدن والدین بدون داشتن مدارک هویتی، اثبات نسب و هویت فرزند دشوار خواهد بود.
• عدم وجود مدرک رسمی برای والدین: برخی افراد از نسل های گذشته نیز خود فاقد شناسنامه بوده اند و این مشکل به نسل های بعدی منتقل شده است.

فقدان شناسنامه، ریشه های عمیقی در مشکلات اجتماعی، اقتصادی و ساختاری دارد و تنها با شناخت دقیق این ریشه ها می توان به راه حل های پایدار دست یافت.

پیامدهای زندگی بدون شناسنامه: محرومیت ها و چالش ها

زندگی بدون شناسنامه، صرفاً به معنای نداشتن یک کارت یا سند نیست؛ بلکه به معنای محرومیت از ابتدایی ترین حقوق شهروندی و مواجهه با چالش های بی شماری است که کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.

محرومیت از حقوق اساسی

یکی از جدی ترین پیامدها، محرومیت از حقوق پایه ای است که هر انسانی در یک جامعه از آن برخوردار است:

• خدمات آموزشی: افراد فاقد شناسنامه نمی توانند به صورت رسمی در مدارس و دانشگاه ها ثبت نام کنند. این محرومیت، چرخه فقر و بی سوادی را در خانواده ها تداوم می بخشد و آینده شغلی و اجتماعی فرد را به خطر می اندازد.
• خدمات بهداشتی و درمانی: دسترسی به بیمه های درمانی، مراکز بهداشتی و بیمارستان ها برای افراد بدون شناسنامه بسیار دشوار است. در مواقع اورژانسی، نبود هویت رسمی می تواند به تاخیر در درمان و حتی از دست رفتن جان منجر شود.
• خدمات اجتماعی و رفاهی: این افراد از دریافت یارانه های دولتی، سهمیه سوخت، بیمه اجتماعی و سایر کمک های رفاهی که برای شهروندان عادی در نظر گرفته شده، محروم می مانند. این موضوع، فقر و آسیب پذیری آن ها را تشدید می کند.

مشکلات حقوقی و اداری

در هر جنبه از زندگی که نیاز به احراز هویت رسمی باشد، افراد فاقد شناسنامه با مانع روبه رو می شوند:

• ثبت ازدواج و طلاق: ازدواج های این افراد غالباً به صورت غیررسمی انجام می شود که منجر به مشکلات حقوقی در آینده، به ویژه برای فرزندان، می گردد. ثبت رسمی طلاق نیز بدون شناسنامه ممکن نیست.
• انجام امور بانکی و اقتصادی: گشایش حساب بانکی، دریافت تسهیلات و وام، و هرگونه فعالیت اقتصادی رسمی نیازمند ارائه شناسنامه است. این محرومیت، آن ها را از چرخه اقتصاد رسمی خارج کرده و به سمت مشاغل غیررسمی و کم درآمد سوق می دهد.
• اثبات مالکیت و ارث: افراد بدون شناسنامه نمی توانند مالکیت خود بر دارایی ها را به صورت رسمی اثبات کنند یا از حقوق ارثی خود بهره مند شوند.
• اشتغال رسمی: بدون شناسنامه، امکان استخدام رسمی، دریافت حقوق و مزایای قانونی، و بهره مندی از بیمه بیکاری وجود ندارد. این افراد اغلب در معرض استثمار و کار غیرقانونی قرار می گیرند.

آسیب های روانی و اجتماعی

علاوه بر مشکلات عینی، فقدان شناسنامه آسیب های روانی و اجتماعی عمیقی نیز به همراه دارد:

• احساس عدم تعلق و هویت: نداشتن شناسنامه، به فرد حس بیگانگی و عدم تعلق به جامعه را می دهد که می تواند منجر به کاهش اعتماد به نفس و مشکلات هویتی شود.
• افزایش آسیب پذیری: افراد فاقد شناسنامه، به دلیل عدم حمایت قانونی و عدم امکان اثبات هویت، در برابر سوءاستفاده های مختلف، قاچاق انسان و استثمار، آسیب پذیرتر هستند.
• مشکلات مهاجرت و سفر: بدون شناسنامه و گذرنامه، امکان سفر بین المللی یا حتی مهاجرت داخلی به صورت رسمی برای این افراد وجود ندارد.

مجموع این پیامدها، زندگی افراد فاقد شناسنامه را به یک مبارزه دائمی برای اثبات وجود و هویت تبدیل می کند. از این رو، تعیین تکلیف این افراد از اهمیت حیاتی برخوردار است.

فرآیند قانونی تعیین تکلیف: گام به گام برای اخذ شناسنامه

دریافت شناسنامه برای افراد فاقد این سند، مستلزم طی کردن یک فرآیند قانونی مشخص است. این مراحل ممکن است زمان بر و پیچیده باشند، اما با آگاهی و پیگیری می توان به نتیجه رسید.

مرحله اول: مراجعه به اداره ثبت احوال و تشکیل پرونده اولیه

آغاز فرآیند تعیین تکلیف، با مراجعه حضوری به نزدیک ترین اداره ثبت احوال در محل سکونت فرد متقاضی صورت می گیرد. این مراجعه برای تکمیل فرم درخواست و ارائه درخواست کتبی جهت تشکیل پرونده اولیه الزامی است. در این مرحله، کارشناسان ثبت احوال اطلاعات اولیه را ثبت کرده و راهنمایی های لازم را ارائه می دهند.

مرحله دوم: سامانه درخواست الکترونیک فاقدین شناسنامه (faghedin.sabteahval.ir)

سازمان ثبت احوال کشور برای تسهیل فرآیند و کاهش مراجعات حضوری، سامانه ای تحت عنوان «درخواست تشکیل پرونده فاقدین شناسنامه» به نشانی faghedin.sabteahval.ir راه اندازی کرده بود. این سامانه امکان ثبت نام غیرحضوری، بارگذاری مدارک و پیگیری پرونده را فراهم می ساخت.

تذکر مهم (بروزرسانی ۱۴۰۴): بر اساس آخرین بررسی ها در سال ۱۴۰۴، این سامانه به صورت موقت از دسترس خارج شده است و امکان ثبت درخواست الکترونیکی در حال حاضر از طریق آن وجود ندارد. بنابراین، تنها راه فعلی برای ثبت نام، مراجعه حضوری به ادارات ثبت احوال در سراسر کشور است. با این حال، در صورت فعال شدن مجدد سامانه در آینده، مراحل زیر قابل انجام خواهد بود:

1. ورود به سامانه: ابتدا آدرس faghedin.sabteahval.ir را در مرورگر جستجو کرده و وارد صفحه اصلی سایت شوید.
2. انتخاب گزینه ثبت نام: در صفحه اصلی، گزینه مربوط به «ورود» یا «ثبت اطلاعات هویتی» را انتخاب کنید.
3. تکمیل اطلاعات شخصی: اطلاعاتی مانند نام، نام خانوادگی، سال و محل تولد، وضعیت اقامت و نوع مدرک هویتی موجود (مانند کارت آمایش، گذرنامه یا دفترچه پناهندگی) را به دقت وارد کنید.
4. بارگذاری تصویر چهره: یک عکس پرسنلی جدید، رنگی، با زمینه سفید و تمام رخ را با حجم کمتر از ۳۰۰ کیلوبایت و در فرمت های jpg، jpeg یا png بارگذاری کنید.
5. وارد کردن اطلاعات والدین: نام و نام خانوادگی کامل پدر و مادر، کد ملی (در صورت وجود)، تابعیت و وضعیت در قید حیات بودن آن ها را ثبت کنید. همچنین، اطلاعات شناسنامه ای یا کارت اقامت والدین (در صورت وجود) نیز باید وارد شود.
6. تکمیل اطلاعات محل سکونت: آدرس دقیق پستی شامل استان، شهر، کد پستی و شماره تماس معتبر (ترجیحاً به نام خود فرد) را وارد کنید.
7. افزودن اطلاعات بستگان ایرانی: در صورت وجود بستگان درجه یک یا دو (همسر، پدربزرگ، خواهر، برادر، عمه، عمو، پسرعمو) که دارای شناسنامه ایرانی هستند، اطلاعات آن ها را از طریق گزینه «افزودن» و با ذکر نام، نام خانوادگی، نسبت و کد ملی ثبت کنید. این اطلاعات در تسریع روند پرونده بسیار مؤثر است.
8. تایید و ذخیره: پس از بررسی دقیق تمامی فرم ها و اطمینان از صحت اطلاعات، تیک پذیرش مسئولیت صحت اطلاعات را زده و گزینه «ذخیره اطلاعات» را انتخاب کنید.
9. دریافت کد رهگیری: پس از اتمام ثبت نام، یک کد رهگیری به شما داده می شود که برای پیگیری های بعدی ضروری است. این کد را با دقت نگهداری کنید.

مرحله سوم: مدارک لازم برای تشکیل پرونده (حضوری و آنلاین)

چه به صورت حضوری و چه در صورت فعال بودن سامانه به صورت آنلاین، جمع آوری مدارک زیر الزامی است:

1. مدارک هویتی فرد متقاضی:
   • تصویر چهره فرد (عکس پرسنلی جدید، رنگی، با زمینه سفید و مشخصات فنی دقیق: حجم کمتر از ۳۰۰ کیلوبایت، فرمت jpg/jpeg/png).
   • سایر مدارک هویتی موجود (مانند کارت آمایش، گذرنامه، دفترچه پناهندگی، گواهی ولادت اتباع خارجی و…).
2. اطلاعات و مدارک والدین:
   • نام و نام خانوادگی کامل پدر و مادر.
   • کد ملی، تابعیت و وضعیت در قید حیات بودن آن ها.
   • اطلاعات شناسنامه ای یا کارت اقامت والدین (در صورت وجود).
3. اطلاعات محل سکونت:
   • آدرس دقیق پستی، استان، شهر، کد پستی و شماره تماس معتبر (ترجیحاً به نام خود فرد).
4. اطلاعات بستگان دارای شناسنامه ایرانی: (بسیار مهم در تسریع روند)
   • نام، نام خانوادگی، نسبت و کد ملی همسر، پدربزرگ، خواهر، برادر، عمه، عمو، پسرعمو و…
5. مدارک تکمیلی احتمالی (بر اساس مورد):
   • شهادت نامه مصدق: این شهادت نامه باید شامل مشخصات کامل فرد متقاضی، والدین او و تاکید بر فاقد شناسنامه بودن و داشتن تابعیت ایرانی باشد. شهادت نامه باید به امضای حداقل دو شاهد معتبر برسد و امضای شهود در شهرها به گواهی دفترخانه اسناد رسمی و در بخش ها و روستاها به تایید مراجع انتظامی یا شورای اسلامی محل برسد. طبق ماده ۴۵ قانون ثبت احوال، این سند یکی از مهمترین مدارک است.
   • حکم نسب یا اقرارنامه رسمی: در صورتی که نیاز به اثبات نسب باشد، ارائه حکم نسب از مراجع قضایی یا اقرارنامه رسمی (موضوع ماده ۱۲۷۳ قانون مدنی) الزامی است. این اقرارنامه می تواند با حضور پدر و مادر و دو گواه تکمیل شود. در غیبت مادر، حضور پدر کافی است.
   • دادنامه حصر وراثت: در صورت فوت پدر و نیاز به اثبات نسب، ارائه دادنامه حصر وراثت یا حکم نسب ضروری است.
   • گواهی موسسات عام المنفعه: در مورد افرادی که تحت حمایت موسسات عام المنفعه قرار دارند، گواهی این موسسه می تواند به جای شهادت نامه ملاک پذیرش درخواست باشد.

بررسی پرونده و نقش شورای تامین شهرستان

پس از تشکیل پرونده در اداره ثبت احوال و جمع آوری مدارک لازم، مهمترین مرحله برای تعیین تکلیف افراد فاقد شناسنامه آغاز می شود: بررسی پرونده در شورای تامین شهرستان.

فرآیند ارجاع پرونده به شورای تامین

پرونده افراد فاقد شناسنامه، به دلیل حساسیت های مربوط به احراز هویت و تابعیت، به شورای تامین شهرستان ارجاع داده می شود. این شورا یک مرجع چندجانبه است که از نمایندگان نهادهای مختلف تشکیل شده است تا با بررسی همه جانبه، درباره وضعیت تابعیت فرد تصمیم گیری کند. اعضای اصلی این شورا معمولاً عبارتند از:

• نماینده نیروی انتظامی
• نماینده وزارت اطلاعات
• نماینده دادگستری (معمولاً رئیس دادگستری شهرستان یا نماینده او)
• نماینده اداره ثبت احوال (معمولاً رئیس اداره)
• فرماندار شهرستان (به عنوان رئیس شورا)

حضور نمایندگان این نهادها تضمین کننده این است که تمامی جوانب امنیتی، حقوقی و هویتی پرونده مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

روند تحقیقات و استعلامات

شورای تامین پس از دریافت پرونده، اقدام به تحقیقات و استعلامات گسترده می کند. این روند می تواند شامل موارد زیر باشد:

• تحقیقات محلی: نیروی انتظامی و مراجع اطلاعاتی، تحقیقات میدانی در محل سکونت فرد و شهادت گیری از معتمدین محلی، همسایگان و بستگان انجام می دهند تا هویت و پیشینه فرد تایید شود.
• استعلام از پایگاه های داده: استعلام از پایگاه های اطلاعاتی ثبت احوال، ناجا (پلیس)، اطلاعات و سایر نهادهای مرتبط برای بررسی سوابق فرد و خانواده اش.
• مصاحبه: ممکن است از متقاضی و شهود او، مصاحبه های حضوری به عمل آید تا تناقضات احتمالی رفع شود و اطلاعات تکمیلی به دست آید.
• احضار و استعلام بستگان: در مواردی که بستگان درجه یک یا دو فرد دارای شناسنامه ایرانی باشند، از آن ها برای تایید هویت و نسب استعلام می شود و ممکن است برای مصاحبه احضار شوند.

چالش های احراز هویت و تابعیت

یکی از بزرگترین چالش های پیش روی شورای تامین، احراز قطعی هویت و تابعیت ایرانی فرد است. این چالش ها در مواردی که فرد هیچگونه مدرک هویتی از خود یا والدینش ندارد، یا سابقه زندگی در مناطق مرزی و ارتباط با اتباع بیگانه وجود دارد، دوچندان می شود. معیارهای تعیین تابعیت ایرانی بر اساس قانون مدنی و قانون ثبت احوال، بسیار دقیق هستند و شورا باید با بررسی تمامی شواهد و مدارک، به این قطعیت برسد. موانع احتمالی شامل موارد زیر است:

• عدم وجود گواه معتبر یا شهود قابل اعتماد.
• تناقض در اظهارات.
• وجود شبهه در مورد اصالت مدارک ارائه شده.
• عدم امکان اثبات نسب پدری از یک پدر ایرانی.

تصمیم گیری نهایی شورای تامین

پس از اتمام تحقیقات و بررسی های لازم، شورای تامین به اتفاق آرا یا با اکثریت قاطع، تصمیم نهایی را اتخاذ می کند:

• صدور شناسنامه: در صورتی که تابعیت ایرانی فرد احراز و هویت او تایید شود، شورا دستور صدور شناسنامه را به اداره ثبت احوال صادر می کند.
• اعلام عدم احراز تابعیت: اگر شواهد و مدارک کافی برای اثبات تابعیت ایرانی فرد وجود نداشته باشد، شورا رای به عدم احراز تابعیت ایرانی می دهد. در این صورت، فرد ممکن است به عنوان تبعه خارجی بدون مدرک یا پناهنده تلقی شود و پرونده او به مراجع ذی ربط (مانند وزارت امور خارجه یا اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی) ارجاع داده شود.

فرآیند شورای تامین می تواند زمان بر باشد و نیازمند پیگیری مستمر و ارائه اطلاعات دقیق و مستند از سوی متقاضی است. همکاری با مراجع قانونی و ارائه اطلاعات صحیح، در موفقیت این فرآیند بسیار موثر است.

وضعیت خاص افراد فاقد شناسنامه در استان های مرزی و محروم

مشکل فقدان شناسنامه در برخی استان ها، به ویژه مناطق مرزی و محروم، به دلیل شرایط خاص جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی، شدت بیشتری دارد و نیاز به توجه و اقدامات ویژه دارد.

سیستان و بلوچستان: گسترده ترین بحران هویتی

استان سیستان و بلوچستان به دلیل گستردگی، همجواری با کشورهای همسایه (افغانستان و پاکستان)، فقر گسترده، فرهنگ های بومی خاص و ازدواج های غیررسمی با اتباع بیگانه، با بیشترین آمار افراد فاقد شناسنامه در کشور مواجه است. دلایل اصلی این وضعیت عبارتند از:

• مرز مشترک: طولانی بودن مرز مشترک با کشورهای همسایه و تردد زیاد اتباع خارجی، منجر به پیچیدگی های تابعیتی و ازدواج های غیررسمی شده است.
• فقر و عدم آگاهی: فقر شدید و عدم دسترسی به امکانات آموزشی، باعث شده تا بسیاری از خانواده ها از اهمیت ثبت ولادت و دریافت شناسنامه آگاهی نداشته باشند یا توانایی پیگیری آن را نداشته باشند.
• ازدواج با اتباع بیگانه: موارد متعدد ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی (قبل از قوانین جدید) یا ازدواج های غیررسمی، فرزندان زیادی را بدون شناسنامه رها کرده است.

شهرستان ها و مناطق بحرانی: شهرستان هایی مانند چابهار، نیک شهر، قصرقند، دشتیاری و روستاهایی نظیر گواجوییک و توتان و مهمدان در این استان، از جمله مناطقی هستند که آمار افراد فاقد شناسنامه در آن ها بسیار بالاست و گاهی گزارش هایی از وجود خانوارهای کاملاً فاقد مدارک هویتی منتشر می شود.

تلاش ها و چالش ها: ادارات ثبت احوال این استان با همکاری فرمانداری ها، شوراهای تامین و نهادهای امنیتی، تلاش هایی را برای شناسایی و تعیین تکلیف این افراد آغاز کرده اند. اما گستردگی مشکل، کمبود نیروی انسانی و زیرساخت ها، و پیچیدگی پرونده ها، روند رسیدگی را کند و دشوار ساخته است.

گلستان: محرومیت در سایه ناآگاهی و فاصله جغرافیایی

استان گلستان نیز با مشکل قابل توجهی از افراد فاقد شناسنامه روبروست. اگرچه دلایل آن ممکن است کمی با سیستان و بلوچستان متفاوت باشد، اما محرومیت ها و پیامدهای آن مشابه است:

• سکونت در مناطق کوهستانی و صعب العبور: برخی از ساکنان مناطق کوهستانی و دورافتاده این استان، در گذشته به دلیل عدم دسترسی به ادارات ثبت احوال یا مشکلات تردد، موفق به ثبت ولادت و اخذ شناسنامه نشده اند.
• کم سوادی یا بی سوادی: عدم آگاهی و سواد کافی در بین برخی خانواده ها، منجر به غفلت از اهمیت ثبت احوال و مدارک هویتی شده است.
• مشکلات هویتی و قومیتی: در برخی جوامع قومی و طایفه ای، ممکن است نگرش های خاصی نسبت به ثبت رسمی وجود داشته باشد که به این مشکل دامن می زند.

مشکلات این افراد در گلستان نیز شامل محرومیت از آموزش، بهداشت، خدمات رفاهی و اجتماعی است و تلاش های حقوقی در این استان برای تعیین هویت و صدور شناسنامه در جریان است.

استان های دیگر

علاوه بر این دو استان، در برخی دیگر از مناطق مرزی و محروم کشور مانند بخش هایی از خراسان رضوی (مثلاً صالح آباد)، خراسان جنوبی، کرمانشاه و کردستان نیز موارد قابل توجهی از افراد فاقد شناسنامه وجود دارد که هر یک به دلایل خاص خود، با این معضل دست و پنجه نرم می کنند.

راهکارها و حمایت ها

حل این بحران نیازمند همکاری های بین بخشی گسترده میان ثبت احوال، نهادهای امنیتی، قضایی، بهداشتی، آموزشی و سازمان های مردم نهاد است. آگاهی بخشی عمومی، تسهیل فرآیندها، اعزام تیم های سیار ثبت احوال به مناطق دورافتاده و ارائه مشاوره حقوقی تخصصی، می تواند گام های مهمی در راستای تعیین تکلیف این افراد و بازگرداندن حقوق شهروندی آن ها باشد.

آخرین اخبار و تحولات در خصوص فاقدین شناسنامه (سال ۱۴۰۴)

سال ۱۴۰۴ شاهد تحولات و تاکیدات جدیدی در زمینه تعیین تکلیف افراد فاقد شناسنامه بوده است. این اقدامات، نشان دهنده عزم جدی تر برای حل این معضل اجتماعی است:

1. اولویت سازمان ثبت احوال: سازمان ثبت احوال کشور به طور مکرر اعلام کرده که تعیین تکلیف افراد فاقد شناسنامه از اولویت های اصلی این سازمان است. به همین منظور، کارگروه های تخصصی در سطح استان ها و شهرستان ها تشکیل و ابلاغیه هایی به استانداری ها و فرمانداری ها جهت تسریع در روند بررسی و رسیدگی به پرونده ها ارسال شده است.
2. وضعیت سامانه الکترونیکی faghedin.sabteahval.ir: اگرچه در حال حاضر این سامانه به طور موقت از دسترس خارج شده است و متقاضیان باید به صورت حضوری به ادارات ثبت احوال مراجعه کنند، اما طبق آمارهای گذشته، بیش از ۲۰۰ هزار نفر از طریق این سامانه ثبت نام کرده بودند. هدف از این سامانه، شناسایی، صدور کارت موقت و بررسی تابعیت افراد بوده و امید است با رفع مشکلات فنی، مجدداً فعال شود.
3. صدور شناسه اختصاصی موقت: به منظور تسهیل دسترسی افراد فاقد شناسنامه به برخی خدمات اولیه، شناسه اختصاصی موقت به آن ها تعلق می گیرد. این شناسه به آن ها امکان می دهد تا بخشی از خدمات اجتماعی را دریافت کرده و در آینده فرآیند صدور شناسنامه برایشان ساده تر شود. این گام می تواند تا حدی از محرومیت های اساسی آن ها بکاهد.
4. آمار و ارقام پرونده های رسیدگی شده: آمارهای رسمی نشان می دهد که تعداد قابل توجهی از پرونده ها در دست بررسی است و برخی نیز منجر به صدور شناسنامه شده اند. با این حال، هنوز هزاران نفر در استان های مرزی و محروم مانند سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و گلستان فاقد شناسنامه باقی مانده اند.
5. تاثیر قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی و پدر خارجی: تصویب قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی (مصوب سال ۱۳۹۸)، گام بزرگی در حل مشکل بخشی از فاقدین شناسنامه بوده است. این قانون به این فرزندان، امکان درخواست تابعیت ایرانی را می دهد و بسیاری از پرونده های مربوط به این گروه، در دست اقدام یا حل و فصل است. این قانون تاثیر قابل توجهی در کاهش تعداد فاقدین شناسنامه نسل جوان داشته است.
6. فعالیت تیم های شناسایی در مناطق بحرانی: در شهرستان هایی مانند صالح آباد خراسان رضوی و مناطق جنوب سیستان و بلوچستان، تیم های شناسایی با همکاری نیروهای امنیتی، شوراهای تامین و فرمانداری ها به صورت فعال در حال بررسی پرونده ها و کمک به افراد برای تکمیل مدارک هستند. با این حال، چالش های زیرساختی و پیچیدگی های پرونده ها، زمان بر بودن این روند را اجتناب ناپذیر کرده است.

این تحولات نشان می دهد که حل مشکل فاقدین شناسنامه یک اولویت ملی است و تلاش ها برای پایان دادن به این معضل و بازگرداندن حقوق شهروندی به این افراد ادامه دارد. پیگیری مستمر و آگاهی از آخرین قوانین و رویه ها برای این افراد و حامیان آن ها حیاتی است.

سوالات متداول

آیا سامانه ثبت نام اینترنتی فاقدین شناسنامه هم اکنون فعال است؟

در حال حاضر (بروزرسانی ۱۴۰۴)، سامانه درخواست الکترونیک فاقدین شناسنامه به نشانی faghedin.sabteahval.ir به صورت موقت از دسترس خارج شده است. بنابراین، متقاضیان باید برای تشکیل پرونده و ثبت درخواست، به صورت حضوری به نزدیکترین اداره ثبت احوال در محل سکونت خود مراجعه کنند.

چه افرادی مشمول فرآیند تعیین تکلیف شناسنامه می شوند؟

این فرآیند عمدتاً شامل ایرانیانی می شود که به دلایل مختلف (مانند عدم ثبت به موقع ولادت، مشکلات تابعیتی، یا نبود اسناد هویتی والدین) فاقد شناسنامه هستند و تابعیت ایرانی آن ها نیاز به احراز دارد. همچنین، فرزندان مادر ایرانی و پدر خارجی (بر اساس قانون جدید تابعیت) نیز می توانند از این طریق برای دریافت شناسنامه اقدام کنند.

مدارک لازم برای ثبت نام الکترونیک و حضوری چیست؟

مدارک مورد نیاز شامل تصویر چهره فرد (عکس پرسنلی با مشخصات فنی خاص)، اطلاعات کامل والدین (نام، کد ملی، تابعیت، وضعیت حیات)، اطلاعات محل سکونت، شماره تماس معتبر، و در صورت وجود، اطلاعات بستگان دارای شناسنامه ایرانی است. برای ثبت حضوری، شهادت نامه مصدق و در صورت لزوم حکم نسب یا اقرارنامه رسمی نیز لازم است.

نقش بستگان ایرانی در تسریع روند چیست؟

داشتن بستگان درجه یک یا دو (مانند پدر، پدربزرگ، خواهر، برادر، عمه، عمو، پسرعمو) که دارای شناسنامه ایرانی هستند، می تواند در اثبات نسب و تابعیت ایرانی فرد متقاضی بسیار مؤثر باشد و فرآیند بررسی پرونده توسط شورای تامین را تسریع کند. اطلاعات این بستگان باید به دقت در پرونده ثبت شود.

فرآیند بررسی پرونده و صدور شناسنامه چقدر طول می کشد؟

مدت زمان بررسی پرونده و صدور شناسنامه متغیر است و به پیچیدگی پرونده، کامل بودن مدارک، و سرعت عمل مراجع ذی ربط (اداره ثبت احوال و شورای تامین) بستگی دارد. پرونده های پیچیده تر، به ویژه در مناطق مرزی، ممکن است چندین ماه تا یک سال یا حتی بیشتر به طول انجامد.

اگر تابعیت ایرانی احراز نشود، وضعیت فرد چگونه خواهد بود؟

در صورتی که شورای تامین شهرستان پس از بررسی های لازم، تابعیت ایرانی فرد را احراز نکند، فرد به عنوان تبعه خارجی تلقی می شود. در این حالت، پرونده به مراجع مربوط به اتباع و مهاجرین خارجی ارجاع داده می شود و وضعیت اقامتی او بر اساس قوانین مربوط به اتباع خارجی تعیین خواهد شد. این افراد از حقوق شهروندی ایران محروم خواهند بود.

آیا فرزندان مادر ایرانی و پدر خارجی می توانند شناسنامه ایرانی بگیرند؟

بله، بر اساس قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی و پدر خارجی (مصوب سال ۱۳۹۸)، این افراد می توانند برای دریافت شناسنامه ایرانی اقدام کنند. این قانون به فرزندان زیر ۱۸ سال از طریق درخواست مادر و به افراد بالای ۱۸ سال با درخواست خودشان امکان دریافت تابعیت ایرانی را می دهد. این فرآیند نیز از طریق ادارات ثبت احوال پیگیری می شود.

افراد زیر ۱۸ سال فاقد شناسنامه چطور باید اقدام کنند؟

برای افراد زیر ۱۸ سال فاقد شناسنامه، والدین یا قیم قانونی آن ها باید به نمایندگی از کودک برای تشکیل پرونده و اخذ شناسنامه اقدام کنند. فرآیند و مدارک لازم مشابه بزرگسالان است، با این تفاوت که سرپرست قانونی مسئول پیگیری امور است و نیاز به گواهی ولادت یا اسناد اثبات نسب خواهد بود.

آیا می توان برای افراد متوفی فاقد شناسنامه، مدرک هویتی درخواست کرد؟

خیر. شناسنامه برای افراد زنده صادر می شود. اما در صورتی که فرد متوفی فاقد شناسنامه باشد و این امر مشکلات حقوقی برای ورثه (مانند حصر وراثت) ایجاد کرده باشد، ورثه می توانند با ارائه مدارک و شهادت نامه به مراجع قضایی مراجعه کرده و حکم اثبات نسب و هویت متوفی را دریافت کنند تا امور حقوقی مربوطه انجام شود. این فرآیند از طریق دادگاه و با هدف احراز هویت پس از فوت انجام می شود و منجر به صدور شناسنامه برای متوفی نخواهد شد.

نتیجه گیری و توصیه های نهایی

مسئله افراد فاقد شناسنامه در ایران، چالشی پیچیده و چندوجهی است که ابعاد حقوقی، اجتماعی و انسانی گسترده ای دارد. شناسنامه تنها یک برگ کاغذ نیست، بلکه سند هویت، تابعیت و کلید ورود به دنیای حقوق شهروندی و امکانات اساسی جامعه است. محرومیت از این سند، می تواند فرد را از ابتدایی ترین حقوق خود، از جمله آموزش، بهداشت، اشتغال و حتی هویت اجتماعی، بازدارد و او را در معرض آسیب های فراوان قرار دهد.

با وجود پیچیدگی ها و زمان بر بودن فرآیند اخذ شناسنامه، امیدواری برای تعیین تکلیف این افراد وجود دارد. اقدامات سازمان ثبت احوال و نهادهای مربوطه، به ویژه در سال های اخیر و با تصویب قوانینی مانند اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی، نشان دهنده عزم ملی برای حل این معضل است.

برای افراد فاقد شناسنامه و خانواده های آن ها، پیگیری مستمر و آگاهانه پرونده اهمیت حیاتی دارد. جمع آوری دقیق مدارک، ارائه اطلاعات صحیح و همکاری کامل با مراجع ذی ربط، می تواند مسیر را هموارتر کند. توصیه می شود که حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی بهره مند شوند. وکلای متخصص در حوزه ثبت احوال، می توانند راهنمایی های ارزشمندی در مورد مدارک، مراحل قانونی، چالش های احتمالی و نحوه پیگیری پرونده ارائه دهند.

امید است با تداوم و تشدید این تلاش ها، هیچ انسانی در این سرزمین بدون هویت رسمی باقی نماند و تمامی شهروندان بتوانند از حقوق اساسی خود بهره مند شوند. همچنین، جامعه مدنی و عموم شهروندان نیز می توانند با اطلاع رسانی و حمایت از این افراد، در مسیر احقاق حقوق آن ها نقش آفرین باشند.