ایران با انفعال به بازیگر دسته سوم در قفقاز تبدیل شد/ با حضور اسراییل در مرزهای شمالی کنار آمدیم!

محمدجواد محمدحسینی: در جلسه این هفته خانه گفتارها که با تلاش مجید تفرشی مدیر و موسس آن و اجرای محمدرضا مهاجری برگزار شد، افزون بر مرضیه کوهی اصفهانی، آرش رییسی نژاد، استاد سابق روابط بین الملل دانشگاه تهران نیز حضور یافت و پیرامون موضوع نکاتی را مطرح کرد. هر دو نفر نسبت به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در حوزه قفقاز انتقاداتی داشتند. در ادامه، ابتدا خلاصه ای از سخنان کوهی و سپس خلاصه ای از سخنان رییسی نژاد در این جلسه خواهد آمد:

اهمیت قفقاز جنوبی برای ایران و جامعه بین الملل

قفقاز جنوبی متشکل از سه کشور کوچک آذربایجان، ارمنستان و گرجستان است که توسط سه کشور بزرگ روسیه، ترکیه و ایران احاطه شده اند. قفقاز جنوبی به تعبیر یوری ژوزانف، یکی از محققین روسی، برای اوراسیا مثل شبکه سلیاک برای بدن است؛ سلیاک شبکه عصبی مرکزی است که رشته های عصبی را به اعضای شکم می رساند در حدی که وقتی شخصی در ناحیه شکم دچار سرطان می شود، برای تخفیف درد این شبکه عصبی را مسدود می کنند. قفقاز جنوبی نیز برای اوراسیا و تحولات امنیتی آن چنین جایگاهی دارد. در حال حاضر، از حیث امنیتی، قفقاز جنوبی، محل رقابت نوآتلانتیک گرایان و نواوراسیاگرایان است. البته از قدیم تا امروز، این منطقه گذرگاه راه های مواصلاتی بین نقاط مختلف اوراسیا بوده و مثلاً جاده ابریشم از این ناحیه می گذشته است. در حال حاضر نیز این جنبه قفقاز جنوبی (شبکه های مواصلاتی بین قفقاز، آسیا و اروپا) به همراه شبکه انتقال انرژی که از این ناحیه می گذرد اهمیت دارد. هر بازیگری که این منطقه را تحت کنترل و نفوذ خود داشته باشد عملاً نقشی اصلی را در حوزه حمل و نقل بین قاره ای و ارتباطات خواهد داشت.

جنبه دیگر اهمیت این منطقه، تنوع قومیتی موجود در آن است. چون این منطقه چهارراه ارتباطی بین آسیا و اروپا و خاورمیانه است، قدرت های مختلف همیشه سعی داشتند، این منطقه را تصرف کنند و در اثر جنگ ها مدام قومی بیرون و قومی دیگر در آن جایگزین شده است. در حال حاضر بیش از 50 قومیت بزرگ در این منطقه زندگی می کنند. چنین تنوع قومی هم موجب غنای فرهنگی و اجتماعی است و هم خطر تنش آفرینی در صورت ایجاد رقابت های قومی و تشدید حرکتهای قوم گرایانه را دارد.

این منطقه، منطقه منازعات حل نشده است. افزون بر منازعه قره باغ، حرکت های جدایی طلبانه دیگری هم در این منطقه وجود دارد مثل ابخازیا و اوستیا که حتی چند کشور از جمله روسیه هم استقلال شان را به رسمیت شناخته اند.

این منطقه از حیث منابع طبیعی هم اهمیت دارد. طبق گزارش سازمان انرژی بین المللی، قفقاز جنوبی 4 درصد از نفت دنیا و همچنین 4 الی 6 درصد گاز دنیا را در بر دارد. کشور آذربایجان به تنهایی 7 بیلیون متر مکعب نفت و 3 تریلیون متر مکعب گاز دارد. هرچند میزان ذخایر نفت و گاز این ناحیه با خاورمیانه و خلیج فارس قابل مقایسه نیست؛ اما به هر حال، قابل اعتناست و در جنگ اوکراین و روسیه برای اینکه کشورهای اروپایی از لحاظ انرژی فلج نشوند این منطقه نقش مهمی را ایفا کرد.

اهمیت قفقاز جنوبی برای ایران در درجه اول امنیتی است؛ ایران با ارمنستان و آذربایجان مرز مشترک دارد؛ بنابراین این ناحیه برای ایران موقعیت استراتژیک دارد و قفقاز جنوبی می تواند دروازه اروپا برای ایران باشد. همچنین اشتراکات فرهنگی زیادی هم بین ایران و قفقاز وجود دارد که البته این اشتراکات به سان تیغ دولبه است و برخورد مدبرانه و هدفمند برای بهره مندی از این ظرفیت لازم است.

تاریخچه درگیری های بین آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ

نزاع قره باغ ریشه تاریخی دارد و مربوط به یکی دو قرن پیش نیست؛ این منطقه مدام دست به دست می شده و لذا هم ارمنی ها و هم آذری ها نسبت به آن احساس مالکیت می کنند. در قرن چهارم قبل از میلاد، قره باغ بخشی از امپراتوری بزرگ ارمنی ها بود؛ آن زمان مرزهای این امپراطوری تا دریای مازندران می رسیده است و قره باغ را هم در بر می گرفته است؛ طی قرون بعدی اقوام دیگری این منطقه را اشغال کردند؛ از جمله آلبانی های قفقاز. آذربایجانی ها هم ادعا می کنند از نسل آلبانی های قفقاز هستند که حکومتشان در یک مقطع زمانی تقریباً در مرزهای کشور امروز آذربایجان بوده است. این سرزمین ها اما، وابسته به ایران بودند و این وضع تا قرن هفتم میلادی ادامه داشت. بعد از حمله اعراب به این منطقه، عده ای مسلمان شدند و عده ای که مسلمان نشدند به ارمنستان رفتند. قره باغ کوهستانی تا قرن 14 میلادی بین اعراب و مغولان و ترک ها دست به دست می شد، اما بیشتر جمعیت آن ارمنی بودند و روابط خوبی هم با ایران داشتند. در زمان صفویه یک خودمختاری به این ناحیه داده شد؛ ابتدا حکام آنجا ارمنی بودند، اما با تضعیف حکام ارمنی به دلیل رقابت بر سر قدرت بعدها حاکم آنجا آذری و موروثی شد که منطقه را «خانات قره باغ» گفتند. ترکیب خانات مختلف در دوره های مختلف زمانی متفاوت بوده است. در قرن 19 و 20 اکثر جمعیت قره باغ ارمنی بودند؛ در قرن 19 به تدریج کنترل ایران بر قره باغ از دست می رود و بعد از ترکمانچای هم کاملاً از اختیار ایران خارج شد و به کنترل روسیه درآمد.

در سال 1828 تزار الکساندر برنامه اصلاحات ارضی را پیاده می کند که طی آن خطوط مرزی بین خانات مختلف تحت کنترل روسیه عوض می شود و به تبع آن جمعیت های بومی و منطقه های قراردادی با هم منطبق نگشتند و این آغاز اختلافات بین مسلمین و ارمنی ها در آن ناحیه بود. در این قرن به تدریج جمعیت ارمنی ها در قره باغ زیاد و جمعیت مسلمین در آن کم شد؛ پیروزی روسیه بر عثمانی هم جابجایی جمعیتی را تشدید کرد. بعدها در پی کشف نفت در باکو جمعی از ارامنه به باکو می روند و تزار روسیه بین ارمنی ها و مسلمین، به سود ارمنی ها تبعیض قایل می شود و اختلافات و دلگیری های آن ها باز هم تشدید می شود. در بین سال های 1918 تا 1920 که حکومت روسیه ضعیف بود، احزاب ملی گرای ارمنی و آذربایجانی روی یک سری مناطق دست گذاشتند و اعلام کردند فلان منطقه جمهوری دموکراتیک آذربایجان و فلان منطقه جمهوری دموکراتیک ارمنستان است و باز بر سر اینکه منطقه قره باغ مال آذربایجان است یا ارمنستان، اختلاف پیش آمد.

بعدها ارتش سرخ همه این مناطق را در اتحاد جماهیر شوروی ادغام کرد؛ اما در سال های بعد هر وقت کنترل حکومت مرکزی کمی ضعیف شد، تنش بر سر قره باغ بین آذربایجان و ارمنستان تشدید شد. در سال 1988 شورای قانونگذاری قره باغ در قطعنامه ای از مسکو خواست تا حق حاکمیتی این ناحیه را به ارمنستان بدهد. مسکو این درخواست را رد می کند، ولی آذربایجان هم در عملی متقابل، برای آذری های مقیم ارمنستان تقاضای خودمختاری می کند و تنش شدیدتر می شود. ارمنی ها شروع به پاکسازی قومی آذربایجانی ها در قره باغ کردند. آذربایجان هم چنین کاری کرد و ارمنی ها را اذیت کردند، ولی اقدام ارمنی ها خیلی قوی تر بود. پس در تمام قرون گذشته قره باغ توسط قدرت های بزرگ تر مثل متاعی به عنوان امتیاز رد و بدل می شده است؛ بدون اینکه در نظر گرفته شود این کار چه تاثیری بر ساکنان این منطقه دارد.

بعد از فروپاش شوروی، در سال 1991 جنگی تمام عیار شروع شد که طی آن ارمنی ها نه تنها قره باغ را تصرف کردند، بلکه 14 درصد از حوالی قره باغ را هم به عنوان منطقه حایل به تصرف خود درآوردند. ترکیه همیشه حامی آذربایجان بوده است و خود را برادر بزرگتر آذربایجان می داند. روسیه هم در جنگ اول قره باغ حامی ارمنستان بود و این حمایت تا سال 2018 ادامه داشت؛ اما در سال 2018 دولت غرب گرای پاشینیان سر کار آمد و سعی کرد از روسیه فاصله بگیرد و به تدریج حمایت روسیه هم از ارمنستان کم شد؛ در جنگ دوم قره باغ در سال 2020 روسیه بر خلاف انتظار ارمنستان که بر اساس روابط امنیتی گذشته بود؛ کاری نکرد و فقط برای آتش بس وارد عمل شد. در طی این سه دهه روسیه موثرترین میانجی گر این مناقشه و البته با روش استخوان لای زخم گذاری بوده یعنی مساله را فقط مدیریت میکرده و نه حل کامل چون حفظ جایگاه میانجیگر مناقشه به جهت قدرت و نفوذ و اعتباری که در پی دارد برایش مهم بوده است. بنابراین از اینکه جنگ گسترده شود ممانعت به عمل می آورد؛ اما به سمت حل و فصل دایمی مسیله هم حرکت نمی کند. یکی از دلایلی که گروه مینسک (OSCE Minsk Group) که مسیولیت حل و فصل منازعه قره باغ را بر عهده داشت نتوانست پیشرفت چندانی داشته باشد، همین نقش دوگانه روسیه بود.

سه دهه پیش این سرزمین ها توسط ارمنستان اشغال شد و ارمنستان حتی حاضر نبود مناطق حایل را پس بدهد. به تدریج با افزایش صدور نفت، آذربایجان قدرتش بیشتر شد؛ خریدهای تسلیحاتی از اسراییل انجام داد و ارتش آذربایجان تحت آموزش ارتش ترکیه و اسراییل قرار گرفت. تا سال 2020 آذربایجان مرتب خطاب به ارمنستان و بازیگران بین المللی اعلام می کرد که اگر مساله از طریق دیپلماتیک حل نشود حمله نظامی خواهد کرد و عاقبت هم به این تهدید جامه عمل پوشاند. در طول سال های بین جنگ اول و جنگ دوم قره باغ، آذربایجان جز در مذاکرات قره باغ ارتباطی با ارمنستان نداشت و سعی می کرد از طریق سازمان های بین المللی مسیر دیپلماسی را دنبال کند؛ اما پس از جنگ دوم قره باغ آذربایجان پذیرای سازمان های بین المللی نیست و موضعش این است که ما و ارمنستان باید خودمان مشکل را حل کنیم.

به هر حال در سال 2020 آذربایجان حمله نظامی انجام داد و جنگی تمام عیار شکل گرفت و روسیه با وجود قرارداد امنیتی و پایگاه نظامی در گیومری به جنگ ورود نکرد و فقط برای برای آتش بس وارد عمل شد. با میانجی گری روسیه پس از شش هفته آتش بس اعلام شد و معاهده صلح بین آذربایجان و ارمنستان منعقد گردید، اما بند 9 این معاهده، خود باعث درگیری های بعدی شد. طبق بند 9، ارمنستان تعهد داده که راه های مواصلاتی باز بماند. تفاسیر دو طرف اما، از بند 9 متفاوت است؛ ترکیه و آذربایجان معتقد بودند کنترل زنگه زور باید دست نیروهای بین المللی باشد و حقوق و کنترل های گمرکی بر این مسیر از اختیار ارمنستان خارج گردد؛ اما ارمنستان می گفت اینجا حق سرزمینی ماست. این درگیری ها که تا به حال حل نشده است، باعث شد آذربایجان به کامیون های ارمنی و ایرانی سخت گیری کند.

در سال 2023 آذربایجان اِستِپاناکِرت را پس گرفت. این منطقه مدت ها توسط آذربایجان محاصره شده بود و شرایطی را برای مردم آن منطقه رقم زده بود که از نظر وضعیت قحطی شاید از شرایط فعلی مردم غزه هم بدتر بود. آذربایجان اجازه ارسال کمک های بشردوستانه به آن منطقه را حتی از طریق هوایی نمی داد؛ بالاخره ارمنی ها قره باغ را تخلیه کردند و الان در قره باغ فقط 20 ارمنی هستند در حالی که قبلاً جمعیتی بالغ بر 100 هزار نفر در قره باغ ساکن بودند.

در حال حاضر محبوبیت پاشینیان خیلی پایین آمده و مسیولین ارمنستان حالت سردرگمی دارند؛ مخالفان پاشینیان می گویند او کارآمد نیست و فقط امتیاز می دهد؛ در مقابل، طرفداران دولت می گویند حاضریم زمین بدهیم، ولی جنگ نباشد.

ایران و مناقشۀ قره باغ؛ لطمات امنیتی به ایران در چهار سال اخیر

در وضعیتی که توصیف شد دومین بازنده جنگهای 2020 به بعد ایران است. ایران در طول تمام سال های پس از فروپاشی شوروی هیچ سیاست و استراتژی مشخصی برای قفقاز جنوبی نداشته و اولویت ایران قفقاز نبوده، بلکه خاورمیانه بوده است، چرا که پذیرفته که در این منطقه با وجود روسیه احساس می کند امکان این که قدرت اول منطقه باشد را ندارد اما در خاورمیانه این امکان را می بیند.

به عنوان پشتوانه منطقی بحث بالا به مقایسه رفتار ایران بین جنگ اول و عملکردش در جنگ دوم قره باغ می پردازیم. در جنگ اول قره باغ، ایران سیاست بی طرفی فعال را اتخاذ کرد؛ یعنی همواره تاکید برتمامیت ارضی طرفین داشت و بر مبنای همین تاکید با ترکیه به پیگیری تصویب قطعنامه های سازمان ملل قطعنامه ای به سود آذربایجان صادر کرد. کار دیگری که ایران در جنگ اول انجام داد پذیرش و اسکان موقت آوارگان آذری بود. افزون بر این، به نخجوان کمک کرد؛ حیدرعلی اف در کتاب دوستی ایران و آذربایجان به این کمک اشاره کرده است؛ ایران آرد و سوخت به نخجوان فرستاد. حتی نیروهای داوطلب ایران هم در جنگ اول، به آذربایجان فرستاده شدند و هم چنین ایران به ارسال تسلیحات و سازمان دهی و آموزش نظامیان آذری پرداخت. وقتی پیشروی نیروهای ارمنی به منطقه کلبجر رسید که سرزمین های پایین دست را در آذربایجان در خطر قرار میداد، سفیر وقت ایران در ارمنستان، با نصب پرچم ایران با پیشروی بیشتر نیروهای ارمنی مخالفت نمود؛ وزارت خارجه ج.اسلامی هم تلگرام اخطار به ارمنستان ارسال کرد و نیروهای نظامی ایران هم در مرز تحرک انجام دادند به ارمنستان اعلام کردند که اگر از این جلوتر بیاید با ایران طرف هستند.

توازن قوا بین آذربایجان و ارمنستان به نفع ایران بود؛ ایران زمانی در این جنگ ورود کرد که توازن قوا نزدیک بود به هم بخورد.

از سوی دیگر ایران به ارمنستان هم کمک کرد؛ در سال های ابتدایی پس از فروپاشی شوروی، ارمنستان علاوه بر آذربایجان با گرجستان هم مشکل داشت و راه تنفسی ارمنستان ایران بود. لوون تر پتروسیان، رییس جمهور وقت ارمنستان، گفته بود اگر ایران کمک نمی کرد ارمنستان خفه شده بود. گِله آذربایجان و ترکیه از ایران هم سر همین است. و الا ترکیه و آذربایجان بر خلاف همه ادعاهایشان هیچ گاه نتوانستند مدرکی دال بر کمک نظامی ایران به ارمنستان نتوانستند ارایه کنند.

به جز این کمک هایی که به آذربایجان و ارمنستان شد از ژانویه 1992 تا می 1992 ایران شروع به میانجی گری بین ارمنستان و آذربایجان کرد. در زمان حضور روسای جمهور طرفین در تهران برای جلسه با مرحوم رفسنجانی و امضای قرارداد آتش بس میلیشیای ارمنستان سرزمین هایی از آذربایجان را تصرف کردند و این کار لطمه بزرگی به آبروی ایران زد و باعث شد آذربایجان نسبت به ایران بی اعتماد شود.

از اینجا به تعبیر دکتر سجادپور موضع ایران از بی طرفی فعال به بی طرفی محافظه کارانه تبدیل شد. روسیه برای میانجی گری وارد عمل گردید و ایران از صحنه بازیگری درجه اول تنزل پیدا کرد و قبول کرد که در منطقه قفقاز قدرت دست دوم است و باید خودش را با روسیه هماهنگ کند. ما در ماجرای صادرات گاز ایران به اروپا هم شاهد کارشکنی روسیه بودیم، ولی ایران به روسیه اعتراضی نکرد؛ قرار بود لوله های انتقال گاز از ارمنستان به اروپا برود؛ اما روسیه به ارمنستان هشدار داد که قطر لوله ها باید به اندازه ای باشد که تنها نیاز ارمنستان را تامین کند و بعدها نیز از طریق خرید سهام، مالکیت لوله ها را در اختیار گرفت تا عملاً همه چیز دست خودش باشد و من هرچه گشتم ندیدم ایران به این کار روسیه اعتراضی کرده باشد. ایران با روسیه کنار آمده است؛و ترجیح داده اولویت خود را بر ایفای نقش در جایی بگذارد که احتمال نفوذش بالاتر است، یعنی خاورمیانه.

بعد از فروپاشی شوروی، سیاست غرب هم در قفقاز این بود که همه چیز باید بدون ایران باشد؛ از طرفی سیاست کلی نظام ما هم مقابله با آمریکا و اسراییل است و تا وقتی مسیله آمریکا و اسراییل حل نشود، سایر ابعاد امنیتی در نظر گرفته نمی شود؛ در نتیجه ما عملا در قفقاز کنار گذاشته شده ایم و نقشی که معادلات را دگرگون کند، نداریم.

در همین جنگ 2023، ارمنستان خودش نمی خواست که ایران به او کمک کند؛ استدلال تصمیم گیران شان این بود که کمک نظامی ایران موضوع رابطه و اتکای ارمنستان با غرب را دچار پیچیدگی می کند و رابطه قوی ارمنستان با ایران باعث منزوی شدن ارمنستان می شود.دستور برنامه کلی در منطقه، منزوی کردن ایران است؛ اینکه تا می شود با ایران کار نکرد. همین ارتباط تجاری موجود بین ایران و ارمنستان هم با مجوز آمریکا و با توجه به شرایط سخت ارمنستان است.

بر خلاف سیاست بی طرفی فعال در جنگ اول، ایران در جنگ دوم قره باغ کار خاصی انجام نداد. یک حمایت کلامی گسترده توسط نمایندگان آذری زبان مجلس و همچنین برخی ایمه جمعه که نمایندگان رهبری بودند، از آذربایجان شکل گرفت؛ حال آنکه چند هفته قبل از آن یک هجمه عظیم گفتمان قوم گرایانه از طرف ترکیه و آذربایجان علیه ایران تقویت شده و به حدی تحریک آمیز بود که کاملا آتش تنش قومی را در استان های آذری نشین مشتعل کرد.

اولین اقدام نظامی ایران سه هفته بعد از جنگ بود که ایران با گذاشتن بلوک سیمان هایی مانع از آن شد که به سد خداآفرین لطمه ای وارد شود.

به نظر من بهترین تعبیر برای سیاست ایران در این دوره از جنگ “بی تفاوتی فعال” است که صرفا هم به دلیل نفوذ و سلطه بسیار زیاد جریان های پان ترکی در ارکان نظام نیست. دولت روحانی و به ویژه وزارت خارجه بعد از حملات گسترده رقبا که بابت برجام به آن وزارت شده بود دیگر توان و ابتکار عمل خود را از دست داده بود. و اولویت سپاه هم قفقاز نبود؛ خلاصه اینکه ایران از یک بازیگر درجه یک در جنگ اول قره باغ به یک بازیگر درجه 3 در جنگ دوم تبدیل شد. من علت این شکست را بیشتر حاصل نزاع قدرت در داخل می بینم تا نفوذ پانترکیسم.

پس از جنگ دوم قره باغ ایران متحمل ضررهایی هم شد؛ مهمترین ضرر این بود که ما موقعیت خود را از دست دادیم. از طرفی دیگر سلفی جهادی ها در مرزهایی اجیر شده توسط ترکیه به نفع آذربایجان در مرزهای ما فعال شده بودند و می گفتند بعد از ارمنستان هدف ایران است؛ بنابراین سلفی هایی که ما ادعا داشتیم برای ممانعت از نزدیکی شان به ایران در سوریه می جنگیم، با ایران همسایه شدند. از آن طرف هم بر اساس گزارش هایی ارمنستان در این جنگ از نیروهای پ.پ.ک استفاده کرد؛ ما در قبال همه این ها سکوت کردیم. ضرر دیگر این بود که مرز مشترک آذربایجان با ایران افزایش پیدا کرد که این اصلاً مطلوب ایران نیست. همچنین از طرف آذربایجان مشکلات ترانزیتی برای ایران ایجاد شد. افزون بر همه این ها افزایش نفوذ و جای پای اسراییل در جمهوری آذربایجان است. ایران قبلا هم از حضور و نفوذ اسراییل در آذربایجان لطمه خورده است از جمله: سرقت اسناد هسته ای و آسیب زدن به تاسیسات هسته ای که از مبدا جمهوری آذربایجان انجام شده بود. بعد از جنگ های اخیر این حضور و نفوذ پررنگ تر شده در حدی که آذربایجان از شرکت های اسراییلی برای پیمان کاری در پروژه های مناطق آزاد شده دعوت کرده است.

در یک جمع بندی باید گفت رویکرد ما در جنگ های اول و دوم قره باغ خیلی متفاوت بود و در جنگ اخیر ما خیلی ضعیف بودیم؛ جایگاه ایران به عنوان قدرت منطقه ای کاهش پیدا کرده است؛ ما امیدواریم با مشخص شدن اهمیت این منطقه، توجهی که مستحق این منطقه است توسط سیاستگذاران کشور به آن معطوف شود؛ اولویت هر کشوری با امنیت است. امنیت ابعاد مختلفی دارد و تمام ابعاد امنیت هم مهم است؛ مسایل قومیتی روی امنیت سیاسی ما اثرگذار است؛ ما باید ارزیابی کنیم که چه چیزهایی امنیت کشور را تهدید می کند و بر این اساس سیاست گذاری کنیم/ این کار تا به حال به طور کامل انجام نشده و تحت تاثیر گروه های قومیت گرا قرار گرفته است ما از یک طرف با اسراییل می جنگیم و از یک طرف، اسراییل در مرز شمالی ما جا خوش کرده و به شدت نفوذ دارد؛ سرمایه گذاری می کنند و اقدامات آنها می تواند تمامیت ارضی ما را مورد تهدید قرار دهد.

کوهی در پاسخ به سوالاتی پیرامون رویکرد ایران نسبت به جمهوری آذربایجان گفت: آذربایجان و ترکیه در این سال ها دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی شان خیلی فعال بوده است؛ متاسفانه در کتاب های درسی آذربایجان علیه ایران و ارمنستان مطالبی نوشته شده است و ایران در قبال این مسیله کار خاصی نمی کند. در جنگ سال 2020 در حالی که ایران اعلام بی طرفی کرده بود، سفیر ایران در آذربایجان در نطق های تلویزیونی از آذربایجان طرفداری می کرد؛ ایران در طول این سال ها در حالی به تشیع آذربایجان امیدوار بوده که جمهوری آذربایجان از سکولارترین جمهوری های جدا شده از شوروی سابق بوده است و اصلاً چنین اعتقادی نداشتند که باید به دامان اسلام برگردند؛ مسیولین آذربایجانی شیعیان را محدود کردند و در پاسخ به انتقادات گفتند ما نمی خواهیم جمهوری اسلامی آذربایجان شویم؛ یعنی آنها بزرگترین خطر برای خود را تشیع می دانند. شاید اگر ما از طریق ارزش های ایرانی مثل شاهنامه وارد عمل شده بودیم، حساسیت کمتری پیش می آمد و می توانستیم نفوذ بیشتری داشته باشیم.

از تشدید گفتمان آمریکاستیزی در ایران تا ذهنیت چالدرانی در ترکیه

آرش رییسی نژاد هم پس از سخنان کوهی اصفهانی دقایقی به سخنرانی پرداخت و گفت: برای موضع گیری در مورد قره باغ، زنگه زور، ارمنستان و آذربایجان باید به فراز و فرودهای یکصد سالِ اخیر آن نگریست تا بتوان یک سیاست استراتژیکی در پیش گرفت. نکتۀ دوم این است که باید اهمیت قفقاز جنوبی را دریافت؛ به قفقاز جنوبی، کمربند شکسته ژیوپولیتیکی می گویند و از این نقطه نظر، قفقاز شبیه بالکان است؛ منطقه ای است که تنش ها در آن، هم درون کشورهاست، هم بین کشورهاست، هم کشورهای منطقه بیرونی روی آن تاثیر می گذارند و هم تحت تاثیر قدرت های بزرگ است. بنابراین می بینیم که با رخ دادن اتفاقی در اوکراین، سرریز آن را در قره باغ مشاهده می کنیم و بالعکس. خانم دکتر کوهی به دو نکته با اختصار اشاره کردند که من کمی بیشتر توضیح می دهم: یکی اینکه دل مشغولی ایران با توجه به سیاست کلانش قفقاز نیست؛ به تعبیر من تشدید گفتمان آمریکاستیزی باعث می شود به قفقاز آن طور که شایسته است توجه نشود. رد گفتمان آمریکاستیزی به معنی دوستی با آمریکا نیست؛ حتی می توان با آمریکا در جاهایی مخالفت کرد؛ اما گفتمان آمریکاستیزی بلایی بر سر سیاست خارجی کشور آورده که هر کسی و هر نیرویی در اقصی نقاط جهان دشنامی به آمریکا دهد، از نظر سیاست گذار ایرانی، دوست طبیعی ایران است؛ یعنی اصل غلطِ «دشمن دشمن من، دوست من است» از سوی مسیولین ایران، پذیرفته شده است. این گفتمان باعث شده ذهنیت سیاست گذار به مرزهای جنوبی و غربی متمرکز شود؛ حال آنکه من قبلاً گفته بودم که مرزهای شمالی و شرقی کشور زیر ضرب قرار خواهد گرفت و همین طور هم شد.

نکته دومی که توسط خانم دکتر به اختصار اشاره شد، رقابت قدرت درون کشور است. این بحث، بحث حساسی است و من هم کوتاه به آن می پردازم. مسیله «جانشینی»، مسیله ای ژرف و سهمگین است و توجه به این مسیله باعث شده سیاست گذار ایرانی از آنچه اطراف ایران می گذرد، غفلت کند.

این دو نکته در کنار تبلیغات عجیب و غریب ترکیه در میانه جنگ دوم قره باغ حایز اهمیت است. این تبلیغات با سردمداری روزنامه «ینی شفق» که به رجب طیب اردوغان نزدیک است، انجام گرفت. سردبیر این روزنامه، ابراهیم کاراگل است. او ادعای داشتن ذهنیت استراتژیک دارد. او ذهنیتی دارد که این ذهنیت میان برخی سیاست مداران ترکیه روزبه روز قوی تر شده است. من اسم این ذهنیت را «ذهنیت چالدرانی» گذاشته ام. ریشه این ذهنیت این است که ترکیه گمان می کند ایران بزرگترین مانع برای رسیدن ترکیه به منافع خود است؛ چه در سوریه، چه در شمال عراق و چه در قفقاز. با این ذهنیت دوباره تاریخ را بازنمایی و به جنگ چالدران توجه می کنند و می گویند همان طور که سلیم اول در چالدران شاه اسماعیل را شکست داد و پس از آن امپراتوری عثمانی از یک قدرت منطقه ای تبدیل به یک قدرت جهانی شد، ما نیز خواه ناخواه به این سمت می رویم و باید ضرب شستی به ایران نشان بدهیم. این ذهنیت که پشت آن استراتژی و پس از آن اقدام و عمل است، روزبه روز پررنگ شده است. سیاست گذار ایرانی به این مسایل توجه نمی کند؛ بلکه به ترکیه به عنوان دروازۀ دور زدن تحریم ها می نگرد. به همین دلیل ذهنیت استراتژیک در ایران شکل نگرفته است.

311311